ТАТАР ӘДЕБИЕТІНДЕГІ ЕРЕКШЕ РОМАН: ‘ЧУВАШ ҚЫЗЫ ЭНИСЕ’ ЭТНОГРАФИЯЛЫҚ ФАНТАСТИКА
168 63
Кілт сөздер:
Чуваштар, этнография, Еділ-Орал аумағы, әлеуметтік өзгеріс, татар әдебиетіАңдатпа
Ғалымжан Ибраһимов сияқты көрнекті қайраткерлермен жұмыс жасаған Зариф Беширидің қызметі Қазан мен Түркістан аймағы арасындағы қарым-қатынасты нығайту идеясына негізделген. Алайда, оның татар зиялыларынан ерекшеленетін тұсы - чуваш тіліне деген қызығушылығы. Бешири әлі татар ұлтының атауы туралы пікірталастар енді ғана өршіп, ұлт ұғымы күшейе бастаған кезде, ұлт ұғымы дінге негізделген уақытта христиандықты қабылдаған аймақтағы, өзге түрік қауымының бірі - чуваштар туралы татар басылымдарында алғашқы этнографиялық еңбегін жазды. Кейін сол тәжірибесін пайдалана отырып, өз өмірінің мәніне айналған, татар әдебиетіндегі чуваш тақырыбына арқау болған, тұңғыш әдеби еңбегі болып табылатын «Чуваш кызы Энисе» романын жазды. Екеуін қатар алсақ, соңғысы әдеби шығарма болса да, этнографиялық фантастикалық еңбек деп атауға болатынын көрсетеді. Бұл зерттеуде ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы чуваштардың мәдениеті, тұрмысы және әлеуметтік өзгерістері туралы жазушының «Чуваштар» деп аталатын алғашқы еңбегінде ескермеген мәліметтер мен бақылауларды, бірақ «Чуваш қызы Энисе» романында жасырын немесе айқын түрде құрастыру арқылы жеткізген, сол кезеңге қатысты басқа деректермен салыстырмалы түрде зерттеуге бағытталған. Этнографиялық танытым жағынан роман жазушыға неғұрлым икемді орта ұсынғандығы байқалады.
Әдебиеттер тізімі
Arık, D. (2012). Hıristiyanlaştırılan Türkler Çuvaşlar. Ankara: Berikan.
Bayram, B. (2017). N, İ. İlminskiy’e Yazılan Mektuplarda Çuvaş Kültürü ve Dili Üzerine Tespitler. İçinde B. Bayram (Ed.), Türk Bitig Türklük Bilimi Araştırmaları (ss. 1-14). İstanbul: Paradigma Akademi.
Bayram, B. (2018a). Çuvaş Türklerinin Folklorundan “Fakelore”una Tatar Algısının Değişim ve Dönüşümü. Türkbilig, (36), 81-102.
Bayram, B. (2018b). Zarif Beşirî ve Çuvaş Edebiyatı. Çanakkale: Paradigma Akademi.
Bayram, B. (2019). Zarif Beşirî’nin “Üzbek Edebiyatı” Adlı Eseri: Bakış Açısı-İçerik İncelemesi. Türkbilig, (38), 31-42.
Bayram, B. (2020). Zarif Beşirî’nin 1931 Tarihli “Uygur Edebiyatı” Adlı Eseri. Türkbilig, 20(40), 235-250.
Bayram, B. (2021). G.T. Timofeyev’in Notları Çerçevesinde 20.Yüzyıl Başında Orta İdil’de Çuvaşların Etnik-Kültürel İlişkileri. Bilig, (98), 1-23. https://doi.org/10.12995/bilig.9801
Bayram, B., & Falakhova, V. (2018). Tatarlar ve Çuvaşlar İçin Bir Ortak Ziyaret Yeri (Türk Padişahının Kızının Öldüğü Yer). İçinde N. Muradov & Y. Özkaya (Ed.), Türkiye İle Türk Dünyası Arasında Bir Köprü Yavuz Akpınar Armağanı (ss. 210-219). Ankara: Bengü.
Beşirî, Z. (1911). Çuvaşlar. Orenburg: Elektroparovaya Lito-tipografiya Tovarişçestva “Karimov, Husainov i Ko”.
Beşirî, Z. (2014a). Çuvaş Kızı Enise. İçinde R. Zaydulla (Ed.), Zarif Beşirî Saylanma Eserler (ss. 303-402). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Beşirî, Z. (2014b). Zamandaşlarım Bilen Oçraşular. İçinde R. Zaydulla (Ed.), Zarif Beşirî Saylanma Eserler (ss. 14-273). Kazan: Tatarstan Kitap Neşriyatı.
Denisov, P. V. (1959). Religioznıye Verovaniya Çuvaş. Çeboksarı: Çuvaşskoye Knijnoye İzdatelstvo.
Devlet, N. (1999). Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917). Ankara: Türk Tarih Kurumu.
Dmitriyev, V. D. (2004). Spiridon Mihaylov, Sobranie Soçineniy. Çeboksarı: Çuvaşskoe Knijnoe İzdatel’stvo.
Durmuş, O. (2009). Strahlenberg ve İlk Çuvaşça Kelime Listesi. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1(5), 503-517.
Durmuş, O. (2014). 18. Yüzyıl Çuvaşçasının Söz Varlığı. Edirne: Paradigma Akademi.
Galimov, S. F. (2017). Literaturno-Hudojestvennoyei Publitsistiçeskoye Naslediye Zarifa Başiri. Kazan: Akademiya Nauk Respubliki Tatarstan İnstituta Yazıka, Literaturı i İskusstva im. G. İbragimova.
Güzel, S. (2015). Bir Batılının Gözünden 18. Yüzyılda Çuvaşlar: Johann Gottlieb Georgi ve Çuvaşlara İlişkin Kayıtları. Türkbilig, (29), 101-120.
Güzel, S. (2021). Çuvaşların Kökeni. İçinde S. Çirkin (Ed.), Kökler Yay Çeken Kavimlerin Şafağı Dil, Arkeoloji, Tarih, Antropoloji, ve Etnografya Işığında Altay Halklarının Kökeni: C. 1. Dil ve Edebiyat (ss. 247-286). İstanbul: Ötüken.
Mercani, Ş. (2008). Müstefâdü’l Ahbar Fi Ahvâl-i Kazan ve Bulgar. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi.
Mészáros, G. (2000). Sbornik Çuvaşskogo Folklora. Pamyatniki Staroy Çuvaşskoy Verı. Çeboksarı: Çuvaşskiy Gosudarstvennıy İnstitut Gumanitanıh Nauk.
Mojarovskiy, A. (1880). İzlojeniye hoda missionerskago dela po prosveşeniyu Kazanskih inorodtsev s 1552 po 1867 goda. İçinde A. N. Popov (Ed.), Çteniya v imperatorskom obşçestve istorii i drevnostey Rossiyskih pri Moskovskom universitete: C. Kniga pervaya (ss. 1-256). Moskva: Universitetskaya Tipografiya.
Mostafi̇n, R., & Davutov, R. (1997). Repressiya Kurbanı Tatar Yazarları (M. Öner, Çev.). Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, (3), 135-168.
Prokop’yev, K. P. (1903). Brak u Çuvaş. İzvestiya Obşçestva Arheologii, İstorii i Etnografii Pri İmperatorskom Kazanskom Universitete, XIX(1), 1-63.
Salmin, A. K. (2007). Sistema Religii Çuvaşey. Sankt Peterburg: Nauka.
Terent’eva, O. N. (2013). Çıvaş Halĭh Pultarulĭhi. Tavralĭh Halapisem. Şupaşkar: Çıvaş Kineke İzdatel’stvi.
Timofeyev, G. (2002). Tĭhĭr’yal (2. baskı). Çeboksarı: Çăvaş Kĕneke İzdatel’stvi.
Türkoğlu, İ. (2006). Müslüman Kongreleri. İçinde Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 32, ss. 96-98). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı.
Wiles, E. (2018). Three branches of literary anthropology: Sources, styles, subject matter. Ethnography, 21(2), 1-16.
Wulff, H. (2013). Ethnografiction and Reality in Contemporary Irish Literature. İçinde M. Cohen (Ed.), Novel Approaches to Anthropology. Contributions to Literary Anthropology (ss. 205-225). New York: Lexington Books.
Yavuz, C. (2021a). Bir Çuvaş Türküsü: Türk Karısı Ol Abla. İçinde B. Bayram, C. Yavuz, M. Yorulmaz Kahve, T. Bayındır, N. Junayeva, M. Moldasheva, & R. Yesbalayeva (Ed.), IX. Uluslararası Тürkoloji Kongresi Türk Kültür ve Medeniyetinin Sürekliliği Bildiri Kitabı (ss. 1027-1036). Türkistan: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi.
Yavuz, C. (2021b). Çuvaş Mitleri ve Efsaneleri. Ankara: Bengü.
Yavuz, C. (2022). Çuvaş ve Tatar Mitolojisinde Kutsal Bir Dağ ve Efendileri: Valim Hoca’dan Aziz Valim’e. III. Uluslararası Serikbol Kondıbay ve Türk Mitolojisi Araştırmaları Sempozyumu Bildiri Kitabı, 309-325. Çanakkale: Paradigma Akademi.
Yavuz, C. (2023). Zarif Beşirî ve Çuvaşlar. Bir Tatar Aydının Gözünden 20. Yüzyıl Başında Çuvaş Yaşayışı ve Kültürü. Çanakkale: Paradigma.
