АРАБ ГРАФИКАСЫМЕН ЖАЗЫЛҒАН КӨПТІЛДІ СӨЗДІКТЕРДЕГІ МОҢҒОЛ ӘСКЕРИ ТЕРМИНОЛОГИЯСЫ
166 113
Кілт сөздер:
Батыс орталық моңғол тілі, түрік тілі, сөздік, әскери терминдерАңдатпа
ХIII ғасырда басталған Моңғол шапқыншылығымен бірге моңғол тілі сол кезеңдегі «үйренуді қажет ететін» тілдердің біріне айналды және осы себепті бұл кезеңдегі лексиколог ғалымдардың жазған «Мукаддиметүл Адаб», «Китаб Хилуетүл инсан» және «Хелбетүл лисан» (Ибн Мүхенна Лугати), «Ресули» сөздігі, «Шамилүл Лұгат» және «Китаби Меджму» аударма кітабы және «Аджеми» және «Мұғали» секілді шығармаларда өз орнын тапты. Бұл мақала осы сөздіктерде кездесетін моңғол лексикасындағы әскери терминологияны қарастырады; Батыс-Орталық моңғол және түркі әскери терминологиясының ұқсастықтары мен айырмашылықтары да сол сөздіктердегі олардың түркі тіліндегі баламаларын салыстыру арқылы көрсетіледі. Арабша моңғол сөздіктерінде жауынгерлік қару атауларын мынадай атаулармен берген: булау «күрзі, шоқпар», дюлян «бас киім», хеси «сап; қылыш сабы», илдү «қылыш», жыда «сүңгү», китуя «пышақ», көгүрге «дабыл», мойодағ «соқыр қылыш; соқыр пышақ», қалқан «қалқан», құдқа «пышақ», куйи «қын», куку «пышақ», құйақ «сауыт», түй «ту, байрақ». Дала халықтарының ең маңызды жауынгерлік қаруларының бірі жебе мен садақ және садақшы кәсібіне қатысты сөздер араб әліпбиіне негізделген моңғол сөздіктерінде кеңінен берілген: ақсау құрман «жебе белдігі», барүл «садақ қабы», демирен «жебе ұшы», ерекебчи «оймақ», керчесүн «ойық, кертік», кириш «адырна», көбчи «адырна», нумун «садақ», өдүн «жебе қауырсыны», қодали «сүйек ұшы бар жебе», қор «жебе, садақ», қорамсақа «жебе, садақ», құлдасун «садақ ұнтағы», сумун «оқ». Жебе мен садақ атуға қатысты сөздердің ішінде түрік тіліндегі демирен «жебе ұшы» және кириш «жебе ұшы» сөздері ерекше берілген. Бұл сөздердің ішінен кириш «адырна» сөзі мен оның моңғолша синонимі көбчү «адырна» сөзі бірге берілген. Қорыта айтқанда, әсіресе, мәмлүк-илханлы аймақтарында ықпалды болған моңғол тілінің ХІІІ–ХІV ғасырларда, әсіресе, әскери термин тұрғысынан түрік тіліне әсер еткенін және түрік тілінің де әсері болғанын айтуға болады.
Әдебиеттер тізімі
Gül, Bülent (2015). Orta Asya’dan Anadolu’ya Moğol Yayılımının Dilsel Sonuçları. Türkbilig, Sayı 2015/30: 187–200.
Poppe, Nicholas (2016), Moğol Yazı Dilinin Grameri (Çev. Günay Karaağaç), Ankara: TDK Yayınları.
İm → Kilisli Rıfat (1340) [1922]. Kitâb Hilyetü’l-insân ve Helbetü’l-lisân. İstanbul.
Tmen → Gerhard Doerfer, (1963-1975), Türkische und mongolische Elemente im Neupersischen I-IV, Akademie der Wissenschaften und der Literatur, Veröffentlichungen der orientalischen Kommission 19, Wiesbaden.
Ed → Clauson, Gerard (1972), An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford.
Mhhtb → Çoımaa, Ş. ve diğerleri. (2006). Mongol Helnii Helzüin Toli, 1-2 Cilt. Ulaanbaatar.
Tsevel, Ya. (1966). Mongol Helnii Tovç Tailbar Toli. Ulaanbaatar.
Me → Poppe, Nicholas (1938). Mongol’skii Slovar’ Muqaddimat al-Adab. Çast I-II, Moskva-Leningrad.
KS → The King’s Dictionary: The Rasulid Hexaglot: Fourteenth Century Vocabularies in Arabic, Persian, Turkic, Greek, Armenian and Mongol. (2000). Translated by: T. Halasi Kun, Peter B. Golden, L. Ligeti and E. Schütz with essays by Peter B. Golden and Thomas A. Alsen. Leiden-Boston-Köln: Brill.
Lessıng, Ferdinand D. (1966), Mongolian-English Dictionary. Berkeley and Los Angels: University of California Press.
Mutçalı, Serdar (1995). Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Dağarcık Yayınları.
Rachewiltz, Igor De (1972). Index to The Secret History of The Mongols. Bloomington: Indiana University.
Melıoranskıy, Platon Mihayloviç (1903). Arab’ Filolog’ o mongolskom’ Yazık’. Tipografia imperatorskoy akademii nauk’.Sanktpeterburg’.
Lessıng, Ferdinand D. (2003), Moğolca-Türkçe Sözlük I-II (Çev. Günay Karaağaç), TDK Yay., Ankara.
KMo.: Klasik Moğolca
MMo.: Modern Moğolca
Schönig, Claus (2000), Mongolische Lehnwörter im Westoghusischen, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Lıgetı, Louis. (1962). Un Vocabulaire Mongol D’İstanboul. AOH. Vol. XIV, No 1: 3-99.
Şam. → SAITÔ, Y. (2013). The Mongolian Words in the Quadrilingual Vocabulary Preserved in the Topkapı Palace Museum Library. Current Trends in Altaic Linguistics, Edited by. Kim Juwon and Ko Dongho: Altaic Society of Korea: 305-338.
Ter. → SAITÔ, Y. (2006). Kitâb Majmû’ Turjumân Turkî wa-‘ajamî wa-Muğalî: Text and Index. Kyôto.
