«ДИУАНИ ХИКМЕТ» НҰСҚАЛАРЫНДАҒЫ ІЛІК СЕПТІГІНІҢ ФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ МАТАСА БАЙЛАНЫСҚАН СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ
129 181
Кілт сөздер:
Ахмет Ясауи, Диуани хикмет нұсқалары, ілік септігінің формалары, матаса байланысқан сөз тіркестері, изафеттер.Аңдатпа
Мақалада автор «Диуани хикметте» қолданылған ілік септігінің әр түрлі формалары және ілік септігінің қатысуымен жасалған изафеттік тіркестер жөнінде қарастырады. Ол үшін ескерткіштің Мысыр, Көкшетау, Стамбұл, Санк-Петербург қалаларының кітапханаларында және түрік ғалымы Эмил Эсиннің кітап қорында сақталған нұсқалары негізге алынады. Алдымен «Диуани хикмет» нұсқаларында кездескен матаса байланысқан сөз тіркестерін түрлеріне қарай парсы тілінің синтаксистік жүйесі негізінде құрылған изафеттер және түркі тілдерінің конструкциясы негізінде құрылған изафеттер деп екі топқа, одан соң түркі тілдерінің синтаксистік жүйесі негізінде құрылған тіркестердің өзін ілік септігі формаларының қатысуымен жасалған матаса байланысқан сөз тіркестері және ілік септігі формаларының қатысуынсыз жасалған матаса байланысқан сөз тіркестері деп іштей екі топқа бөледі. Одан әрі ескерткіште ілік септігінің -ның, -ниң, -ың, -иң, -ын, -ин формаларынан бөлек -ны, -ни формаларының да жиі қолданылғанын атап өтіп, бұл формалардың дамуы мен қалыптасуына байланысты мәліметтерді, сондай-ақ ғалымдардың пікірлерін талқылай отырып өзіндік көзқарастарын білдіреді. Мақаланың келесі бөлімінде матаса байланысқан тіркестердің бағыныңқы сыңары мен басыңқы сыңары арасындағы қатынастарға, мағыналық ерекшеліктеріне мән береді. Сондай-ақ, ілік септігі формаларының қолданылып-қолданылмауы мағынаға әсер етеді ме деген сауалға жауап іздейді.
Әдебиеттер тізімі
Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. 2-басылым. – Алматы: Ана тілі, 1994. – 334 б.
Ergin M. Türk Dilbilgisi. – İstanbul: Bayrak Yayınları, 1993. – 384 s.
Ширалиев М.Ш., Севортян Э.В. Грамматика азербайджанского языка (Фонетика, морфология и синтаксис). – Баку: Издательство ЭЛМ, 1971. – 414 б.
Мусаев К.М. Синтаксис караимского языка. Москва: «Academia», 2003. с. 347.
Korkmaz Z. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. – 1224 s.
ӨзР ҒА Шығыстану институтындағы Қожа Ахмет Иасауи хикметтерінің қолжазба каталогы. – Түркістан: ХҚТУ баспаханасы, 2006. – 328 б.
Сыздықова Рәбиға. Ясауи «Хикметтерінің» тiлi. Көптомдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Ел-шежіре», 2014. – 667 б.
Tulum M.M. Dîvân-ı Hikmet: Hikmetler Mecmuası – Mısır Nüshası 1650. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2019. – 350 б.
Хикмет жинақ: Даналық сыр. (Ауд: М.Жармұхамедұлы, М.Шафиғи, С.Дәуітұлы). – Алматы: «Жалын» баспасы, 1998. – 656 бет.
Қожа Ахмет Ясауи Диуани хикмет Көкшетау нұсқасы. (Ауд: И.Нұрмағамбетұлы). – Астана: Регис-СТ Полиграф баспаханасы, 2016. – 288 б.
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası. Giriş-Gramer Özellikleri-Metin- Dizin. – Çanakkale: Paradigma Akademi, 2021. – 513 s.
Eraslan K. Ahmed Yesevi Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler. – Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2007. – 542 s.
Azmun Y. Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı Hikmet. İstanbul: Yazır Matbaası. – 1994. 326 s.
Майзель С.С. Изафет в турецком языке. Москва-Ленинград., 1957. – 187 с.
Исаев С. Қазақ тіл білімінің мəселелері . – Алматы: «Абзал-Ай» баспасы, 2014. – 640 б.
Жубанов X. Исследования по казахскому языку. – Алма-Ата, 1966. – 220 с.
Баскаков Н.А. Соотношение значений местоимений в тюркских языках. Доклады и сообщения института языкознания. Издательство Академии Наук СССР, 1952. №1. – 138 с.
Grönbech K. Türkçenin Yapısı. (çev. Mehmet Akalın). – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1995. – 148 s.;
Kuznetsov P.İ. Türkiye Türkçesi Morfoetimoljisine Dair // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1995. – Ankara 1997. 193-261 ss.
Deny J. Türk Dili Grameri (çev. Ali Ulvi Flöye). – İstanbul: Maarif Vekaleti, 1995. – 134 s.
Мелиоранский M. Памятник в честь Кюль Тегина. Зво РАО. т. XII. вып. II, III, Спб., 1899. – 92 с.
Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. – 328 s.
Айдаров Ғ. Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан баспасы, 1995. – 160 б.
Akar А. Bilge Tonyukuk Yazıtı. – İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020. – 160 s.
Eraslan K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. – 664 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. – 214 s.
Hacıeminoğlu N. Harezm Türkçesi ve Grameri. – Ankara: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1997. – 194 s.
Eckmann J. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (çev: Osman Fikri Sertkaya, Çev.). – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. – 438 s.
Ata A. Harezm-Altın Ordu Türkçesi. – İstanbul: Kebikeç Yayınları, 2002. – 111 s.
Karamanlıoğlu A.F. Kıpçak Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. – 164 s.
Korkmaz Z. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020. – 226 s.
Akar A. Oğuzların Dili, Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018. – 335 s.
Радлов В. В. Ярлыки Тохтамыша и Темир-Кутлуга. – ЗВОРАО, 1889 г., т. 3, № 1-2, с. 1-40.
Argunşah M., Sağol Yüksekkaya G. Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015. – 440 s.
Gülsevin G. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. – 165 s.
Томанов М. Түркi тiлдерiнiң салыстырмалы грамматикасы. — Алматы: Қазақ университетi баспасы, 1992. – 192 б.
Kirişçioğlu F. Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. – 190 s.
Абдурасулов Ё. Туркий тилларнинг қиёсий-тарихий грамматикаси. – Тошкент: «Фан» нашриёти, 2009. – 260 б.
Eckmann J. Çağatayca El Kitabı (Çev: Günay Karaağaç), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2017. – 232 s.
Mansuroğlu M. Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri. – İstanbul: Pulhan Matbaası, 1958. – 206 s.
Caferoğlu, A. Türk Dili Tarihi. I-II. cilt. – Ankara: Erek Kitabevi, 2015. – 197 s.
Gemalmaz E. Ahmed-i Yesevî’nin Hikmetlerinin Dili. Atatürk Üniveristesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı: 1. Erzurum, 1994. s. 4-18.
Eraslan K. Yesevi’nin Fakr-nâmesi. – Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016. – 96 s.
Argunşah M. Çağatay Türkçesi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. – 308 s.
Karaörs M. Kayseri’de Bulunan Bir Divan-ı Hikmet Basması Ahmed Yesevi’nin Yayınlanmamış Hikmetleri // Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri, 26-29 Mayıs, Kayseri, s. 237-254, 1993.
Абдрахманова К.Н. Қожа Ахмет Ясауидің «Диуани хикмет» еңбегіндегі септік жалғаулардың ерекшеліктері. – Алматы: «Үш Қиян» баспасы, 2003. – 136 б.
Сыздықова Р. Ясауи хикметтерінің тілі. – Алматы: «Ел-шежіре», 2004. – 664 б.
Узбек тилининг илмии грамматикаси учун материаллар. – Тошкент: УзФАН, 1941. – 155 б.
Nalbant M.V. Çağatay Türkçesinde Görülen {+nI} İlgi Hâli Ekinin Kökeni Üzerine. Türkbilig, Sayı: 38, 2018. s. 21-28.
Atıcı A. Sungur Türkçesi (Ses ve Şekil Bilgisi). Konya: Eğitim Yayınevi, 2015. – 492 s.
Gülensoy T. Kırgız Türkçesi Grameri (Ses Bilgisi – Şekil Bilgisi). – Ankara: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2004. – 126 s.
Başdaş C., Kutlu A. Kırgız Türkçesi. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2004. – 282 s.
Alkaya E., Kirillova Z. Kreşin Tatar Tükçesi (Dil, Tarih, Kültür). – İstanbul: Kesit Yayınları, 2018. – 356 s.
Özkan M. Türkiye Türkçesi Ses ve Yazım Bilgisi, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2009. – 180 s.
Özdemir H. Eski Türkçede İlgi Ve Belirtme Durum Ekleri Üzerine” Adlı Makalede Bir Düzenleme. Journal of Turkish Language and Literature. Volume: 3, Issue: 2, Spring, 2017. s. 155-168.
Serbrennikov B.A., Gadjieva N.Z. Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 255 s.
Ағманов Е. Қазақ тілінің тарихи синтаксисі. – Алматы: «Мектеп» баспасы, 1986. – 112 б.
Toparlı R. Harezm Türkçesi. – Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1985. – 65 s.
Катанов Н.Ф. Опыт исследования урянхайского языка с указанием главнейших родственных отношений его к другим языкам тюркского корня. Казань: Типо-литография Императорского Университета, 1903. – 775 с.
Дмитриев Н.К. Грамматика кумыкского языка. – Москва: АН СССР, 1940. – 206 с.
Поцелуевский А.П. Основы синтаксиса туркменского литературного языка. – Ашхабад: ТеркменОГИЗ, 1943. — 101 с.
Karahan L. Türkçede Söz Dizimi. – Ankara: Akçağ Yayınları, 2009. – 192 s.
Сайрамбаев Т. Қазақ тіл білімінің мәселелері. Сөз тіркесі. – Алматы: Арыс баспасы, 2010. – 639 б.
Балақаев М., Сайрамбаев Т. Қазіргі қазақ тілі. - Алматы: Білім баспасы, 2004. – 224 б.
References
Isqаqоv А. Qаzirgi qаzаq tili. 2-bаsılım. – Аlmаtı: Аnа tili, 1994. – 334 b.
Ergin M. Türk Dilbilgisi. – İstanbul: Bayrak Yayınları, 1993. – 384 s.
Şiyrаliyev M.Ş., Sevоrtyan E.V. Grаmmаtiykа аzerbаydjаnskоgо yazıkа (Fоnetiykа, mоrfоlоgiya iy siyntаksiys). – Bаkuw: İYzdаtelstvо ELM, 1971. – 414 b.
Musаev K.M. Siyntаksiys kаrаiymskоgо yazıkа. Mоskvа: «Academia», 2003. s. 347.
Korkmaz, Z. Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi). – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2003. – 1224 s.
ÖzR GA Şığısatnuv İnstitutındağı Qoja Ahmet İasawi Hikmetteriniŋ Qoljazba Katalogı. – Türkistan: HQTU Baspahanası, 2006. – 328 b.
Sızdıqоvа R. Yasаwi «Hikmetteriniñ» tili. Köptоmdıq şığаrmаlаr jiynаğı. – Аlmаtı: «El-şejire», 2014. – 667 b.
Tulum M.M. Dîvân-ı Hikmet: Hikmetler Mecmuası – Mısır Nüshası 1650. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2019. – 350 б.
Hikmet jiynаq: Dаnаlıq sır. (Аud: M.Jаrmuhаmedulı, M.Şаfiği, S.Däwitulı). – Аlmаtı: «Jаlın» bаspаsı, 1998. – 656 bet.
Qоjа Аhmet Yasаwi Diwаni hikmet Kökşetаw nusqаsı. (Аud: İ.Nurmаğаmbetulı). – Аstаnа: Regis-ST Pоligrаf bаspаhаnаsı, 2016. – 288 b.
Utebekov S. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası. Giriş-Gramer Özellikleri-Metin- Dizin. – Çanakkale: Paradigma Akademi, 2021. – 513 s.
Eraslan K. Ahmed Yesevi Dîvân-ı Hikmet’ten Seçmeler. – Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2007. – 542 s.
Azmun Y. Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı Hikmet. İstanbul: Yazır Matbaası. – 1994. 326 s.
Mаyzel S.S. İzаfet v turetskоm yazıke. Mоskvа-Leningrаd., 1957. – 187 s.
İsаev S. Qаzаq til biliminiñ mäseleleri . – Аlmаtı: «Аbzаl-Аy» bаspаsı, 2014. – 640 b.
Jubаnоv X. İssledоvаniya pо kаzаhskоmu yazıku. – Аlmа-Аtа, 1966. – 220 s.
Bаskаkоv N.А. Sооtnоşeniye znаçeniy mestоimeniy v tyuwrkskih yazıkаh. Dоklаdı i sооbşçeniya institutа yazıkоznаniya. İzdаtelstvо Аkаdemii Nаuk SSSR, 1952. №1. – 138 s.
Grönbech K. Türkçenin Yapısı. (çev. Mehmet Akalın). – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları. 1995. – 148 s.;
Kuznetsov P.İ. Türkiye Türkçesi Morfoetimoljisine Dair // Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten 1995. – Ankara 1997. 193-261 ss.
Deny J. Türk Dili Grameri (çev. Ali Ulvi Flöye). – İstanbul: Maarif Vekaleti, 1995. – 134 s.
Meliyоrаnskiy M. Pаmyatnik v çest Kyul Tegiynа. Zvо RАО. t. XII. vıp. II, III, Spb., 1899. – 92 s.
Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. – 328 s.
Аydаrоv G. Оrhоn-Enisey jäne köne uyğır jаzbа eskertkişteriniñ tili. – Аlmаtı: Rаuаn bаspаsı, 1995. – 160 b.
Akar А. Bilge Tonyukuk Yazıtı. – İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2020. – 160 s.
Eraslan K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. – 664 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. – 214 s.
Hacıeminoğlu N. Harezm Türkçesi ve Grameri. – Ankara: İstanbul Üniversitesi Yayınları, 1997. – 194 s.
Eckmann J. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, (çev: Osman Fikri Sertkaya, Çev.). – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. – 438 s.
Ata A. Harezm-Altın Ordu Türkçesi. – İstanbul: Kebikeç Yayınları, 2002. – 111 s.
Karamanlıoğlu A.F. Kıpçak Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. – 164 s.
Korkmaz Z. Türkiye Türkçesinin Temeli Oğuz Türkçesinin Gelişimi. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020. – 226 s.
Akar A. Oğuzların Dili, Eski Anadolu Türkçesine Giriş. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2018. – 335 s.
Rаdlоv V. V. Yarlıkiy Tоhtаmışа iy Temir-Kutlugа. – ZVОRАО, 1889 g., t. 3, № 1-2, s. 1-40.
Argunşah M., Sağol Yüksekkaya G. Karahanlıca Harezmce Kıpçakça Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015. – 440 s.
Gülsevin G. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. – 165 s.
Tоmаnоv M. Türki tilderiniñ sаlıstırmаlı grаmmаtiykаsı. — Аlmаtı: Qаzаq universiteti bаspаsı, 1992. – 192 b.
Kirişçioğlu F. Saha (Yakut) Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. – 190 s.
Аbdurаsulоv YО. Tuwrkiy tillаrning qiyyоsiyy-tаrihiy grаmmаtikаsi. – Tоşkent: «Fаn» nаşriyоti, 2009. – 260 b.
Eckmann J. Çağatayca El Kitabı (Çev: Günay Karaağaç), İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2017. – 232 s.
Mansuroğlu M. Sultan Veled’in Türkçe Manzumeleri. – İstanbul: Pulhan Matbaası, 1958. – 206 s.
Caferoğlu, A. Türk Dili Tarihi. I-II. cilt. – Ankara: Erek Kitabevi, 2015. – 197 s.
Gemalmaz E. Ahmed-i Yesevî’nin Hikmetlerinin Dili. Atatürk Üniveristesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. Sayı: 1. Erzurum, 1994. s. 4-18.
Eraslan K. Yesevi’nin Fakr-nâmesi. – Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016. – 96 s.
Argunşah M. Çağatay Türkçesi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. – 308 s.
Karaörs, Metin, “Kayseri’de Bulunan Bir Divan-ı Hikmet Basması”, Ahmed Yesevi’nin Yayınlanmamış Hikmetleri”, Milletlerarası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu Bildirileri, 26-29 Mayıs, Kayseri, s. 237-254, 1993.
Аbdrаhmаnоvа K.N. Qоjа Аhmet Yasаwidiñ «Diwаni hikmet» eñbegindegi septik jаlğаwlаrdıñ erekşelikteri. – Аlmаtı: «Üş Qiyan» bаspаsı, 2003. – 136 b.
Sızdıqоvа R. Yasаwi hiykmetteriniñ tili. – Аlmаtı: «El-şejire», 2004. – 664 b.
Uzbek tilining ilmii grаmmаtikаsi uçun mаteriyаllаr. – Tоşkent: UWzFАN, 1941. – 155 b.
Nalbant M.V. Çağatay Türkçesinde Görülen {+nI} İlgi Hâli Ekinin Kökeni Üzerine. Türkbilig, Sayı: 38, 2018. s. 21-28.
Atıcı A. Sungur Türkçesi (Ses ve Şekil Bilgisi). Konya: Eğitim Yayınevi, 2015. – 492 s.
Gülensoy T. Kırgız Türkçesi Grameri (Ses Bilgisi – Şekil Bilgisi). – Ankara: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2004. – 126 s.
Başdaş C., Kutlu A. Kırgız Türkçesi. Çanakkale: Paradigma Akademi Yayınları, 2004. – 282 s.
Alkaya E., Kirillova Z. Kreşin Tatar Tükçesi (Dil, Tarih, Kültür). – İstanbul: Kesit Yayınları, 2018. – 356 s.
Özkan M. Türkiye Türkçesi Ses ve Yazım Bilgisi, Filiz Kitabevi, İstanbul, 2009. – 180 s.
Özdemir H. Eski Türkçede İlgi Ve Belirtme Durum Ekleri Üzerine” Adlı Makalede Bir Düzenleme. Journal of Turkish Language and Literature. Volume: 3, Issue: 2, Spring, 2017. s. 155-168.
Serbrennikov B.A., Gadjieva N.Z. Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı Tarihî Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 255 s.
Аğmаnоv E. Qаzаq tiliniñ tаrihi sintаksisi. – Аlmаtı: «Mektep» bаspаsı, 1986. – 112 b.
Toparlı R. Harezm Türkçesi. – Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 1985. – 65 s.
Kаtаnоv N.F. Оpıt issledоvаniya uryanhаyskоgо yazıkа s ukаzаniem glаvneyşih rоdstvennıh оtnоşeniy egо k drugim yazıkаm tyurkskоgо kоrnya. Kаzаn: Tipо-litоgrаfiya İmperаtоrskоgо Uniyversitetа, 1903. – 775 s.
Dmitriyev N.K. Grаmmаtikа kumıkskоgо yazıkа. – Mоskvа: АN SSSR, 1940. – 206 s.
Pоtseluevskiy А.P. Оsnоvı sintаksisа turkmenskоgо literаturnоgо yazıkа. – Аşhаbаd: TerkmenОGİYZ, 1943. — 101 s.
Karahan L. Türkçede Söz Dizimi. – Ankara: Akçağ Yayınları, 2009. – 192 s.
Sаyrаmbаev T. Qаzаq til biliminiñ mäseleleri. Söz tirkesi. – Аlmаtı: Аrıs bаspаsı, 2010. – 639 b.
Bаlаqаev M., Sаyrаmbаev T. Qаzirgi qаzаq tili. - Аlmаtı: Bilim bаspаsı, 2004. – 224 b.
