Ғұмар Қараштың ағартушылық қызметі және оның жәдидшілдік дәуіріндегі білім беру үдерісін реформалаудағы маңызы
27 13
Кілт сөздер:
жәдидшілдік, Ғұмар Қараш, дін, медресе, ағартушылық, білім беру, түркілік.Аңдатпа
Бұл мақалада Қазақ жеріндегі ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы ағартушылық, діни білім беру мәселесіне шолу жасалды, тарихи үдерістерді сыни тұрғыдан қарастыра отырып, біржақты бағалауларға жан-жақты тұрғыдан келу жолға қойылды. Осы кезеңдегі сауаттылықтың бір-біріне баламалық түрде әрқилы бағыттарда дамығандығы көрсетілді. Соның ішінде, жәдидшілдік білім беру үрдісінің пайда болуының бағдарларын негізге ала отырып, ол Ғұмар Қараштың қызметіне байланысты тұрғыдан қарастырылды. Ол үшін Ғұмар Қараштың дінге қатысты көзқарстарын кезеңдерге бөліп көрсете келе, жеке дүниетанымының эволюциясын шартты түрде бес саты ретінде ұсындық. Одан соң жалпы жәдидшілдік ұғымына тоқтала отырып, әрқилы түсіндірмелерге талдау жасалды да, оған өз түсініктемемізді ұсындық. Зерттеулеріміздің нәтижесінде, Қазақ жеріндегі жәдидшілдіктің дәстүрлі исламнан немесе қадимшылдықтан басты айырмашылығы мен негізгі ерекшеліктерін ажыраттық: ислам діні мен ұлттық идеяны кіріктіруді негізге алатындығы; кейбір қырларында жалпытүркілік идеяны да ту етіп көтеруді мақсат ететіндігі; ислам діні мен әлемдік өркениетті тұтастандыруды мақсат ететіндігі, діни схоластикасынан ғана аулақтай түсуді көздейтіндігі; Мұсылман дінінің қатаң құлшылық дәстүрлерін, шарттары мен қағидаттарын барынша жұмсартуды негізге алу және мұнафықтықты айыптауды да назардан тыс қалдырмайтындығы, т.б.
Әдебиеттер тізімі
BIBLIOGRAPHY
ҚР ОММ. – 78-қор. – 2-тізбе. – 3975-іс.
РФ АОММ. – Фонд 1632. – Перечень 1. – Дело 39. – П. 35, 12.
Тәж-Мұрат М. Ғұмар Қараш: өмірі мен шығармашылығы. – Ақтөбе: А-Полиграфия, 2004. – 384 б.
Әжікеев Х. Ғұмар Қарашев туралы менің білетіндерім. Қолжазба. Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі Орталық Ғылыми кітапхана (ОҒК). – 1602-папка. – 16-іс. – 2-4 бб.
Ысмағұлов М.Ғ. Қарашевтің тәлім-тәрбие туралы пікірлері // Қазақстан мұғалімі. – 1959. – 21 мамыр.
Қараш Ғ. Аға тұлпар. – Орынбор, 1914.
Боранбаева Б.С. Ғұмар Қараштың өмірі мен қоғамдық-саяси қызметі (1875-1921 жж.): тарих ғыл. канд. ... дис. – Орал, 2009. – 144 б.
Смыков Ю.И. История Казани. Кн.1. – Казань: Татарское книжное издательство, 1988. – 720 с.
Әбсеметов М. ХХ ғасыр басындағы тарихи-әдеби процестегі Міржақып Дулатұлының шығармашылығы: филол. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 1991. – 132 б.
Ислам на территории бывшей Российской империи: Энциоклопедический словарь. Вып.1. – М.: Изд. фирма Восточная литература РАН, 1998. – 334 с.
Қазақ Совет энциклопедиясы. Т. 4. – Алматы: ҚСЭ Бас редакциясы, 1974. – 672 б.
Атеистический словарь. 2-е изд. испр. и доп. / Под общ. ред. М.П. Новикова.– М.: Политиздат, 1984. – 512 с.
Қамзабекұлы Д. Жәдитшілдік – ұлттық рухани серпілу негізі // Ақиқат. – 2008. – №1. – Б. 34–41.
Тәжімұратов М. Жан сақтау заманының жан қоштау керегі // Абай. – 1997. – №1. – Б. 40–46.
Тайрова Б. Ғұмар Қараштың философиялық көзқарасы: филос. ғыл. канд. ... дис. – Алматы, 2007. – 124 б.
Аташ Б.М. Ғұмар Қараш: монография. – Алматы: Дарын, 2023. – 375 б.
Қара Ә. Қоқан және Алашорда үкіметтері арасындағы байланыстар // Алаш-таным. Ғылыми мақалалар жинағы. – Т. 1. – Семей: Алаштану ғылыми-зерттеу орталығы, 2012. – Б 229–241.
REFERENCES
QR OMM. – 78-qor. – 2-tіzbe. – 3975-іs. [OHMS of The Republic of Kazakhstan. – Fund 78. – List 2. – Case 3975.] [in Kazakh] 2. RF AOMM. – 1632-fond. – Perechen 1. – Delo 39. – P. 35, 12. [AOMM of the Russian Federation. - 1632-foundation. - List 1. - Case 39. - 35, 12p.] [in Kazakh]
Tazh-Murat M. Gumar Qarash: omіrі men shygarmashylygy [Gumar Karash: life and work]. – Aqtobe: A-Poligrafia, 2004. – 384 b. [in Kazakh]
Azhіkeev H. Gumar Qarashev turaly menіn bіletіnderіm. Qolzhazba [What I know about Gumar Karashev. Manuscript]. Qazaqstan Respublikasy Bіlіm zhane Gylym ministrlіgі Ortalyq Gylymi kіtaphana (OGK). – 1602-papka. – 16-іs. – 2-4 bb. [in Kazakh]
Ysmagulov M.G. Qarashevtіn talіm-tarbie turaly pіkіrlerі [Karashev's comments on education] // Qazaqstan mugalіmі. – 1959. – 21 mamyr. [in Kazakh]
Qarash G. Aga tulpar [Senior tulpar]. – Orynbor, 1914. [in Kazakh]
Boranbaeva B.S. Gumar Qarashtyn omіrі men qogamdyq-saiasi qyzmetі (1875-1921 jj.): tarih gyl. kand. ... dis. [The life and socio-political activity of Gumar Karash (1875-1921.): dis.]. – Oral, 2009. – 144 b. [in Kazakh]
Smykov Iu.I. Istoria Kazani. Kn.1 [The history of Kazan. Book 1]. – Kazan: Tatarskoe knizhnoe izdatelstvo, 1988. – 720 s. [in Russian]
Absemetov M. XX gasyr basyndagy tarihi-adebi procestegі Mіrzhaqyp Dulatulynyn shygarmashylygy: filol. gyl. kand. ... dis. [The work of Mirzhakyp Dulatovich in the historical and literary process of the beginning of the XX century: dis.]. – Almaty, 1991. – 132 b. [in Kazakh]
Islam na territorii byvshei Rossiskoi imperii: Encioklopedicheski slovar. Vyp.1 [Islam in the territory of the former Russian Empire: An Encyclopedic Dictionary. Issue 1]. – M.: Izd. firma Vostochnaia literatura RAN, 1998. – 334 s. [in Russian]
Qazaq Sovet enciklopediasy. T. 4 [Kazakh Soviet encyclopedia. T. 4]. – Almaty: QSE Bas redakciasy, 1974. – 672 b. [in Kazakh]
Ateisticheski slovar [Atheistic Dictionary]. 2-e izd. ispr. i dop. / Pod obsh. red. M.P. Novikova.– M.: Politizdat, 1984. – 512 s. [in Russian]
Qamzabekuly D. Zhaditshіldіk – ulttyq ruhani serpіlu negіzі [Jaditanism is the basis of National Spiritual Revival] // Aqiqat. – 2008. – №1. – B. 34–41. [in Kazakh]
Tazhіmuratov M. Zhan saqtau zamanynyn zhan qoshtau keregі [Zhan saqtau zamanynyn zhan qoshtau keregі] // Abai. – 1997. – №1. – B. 40–46. [in Kazakh]
Tairova B. Gumar Qarashtyn filosofialyq kozqarasy: filos. gyl. kand. ... dis. [Philosophical views of Gumar Karash: dis.]. – Almaty, 2007. – 124 b. [in Kazakh]
Atash B.M. Gumar Qarash: monografia [Gumar Karash: monograph]. – Almaty: Daryn, 2023. – 375 b. [in Kazakh]
Qara A. Qoqan zhane Alashorda ukіmetterі arasyndagy bailanystar [Relations between the governments of Kokand and Alashorda] // Alash-tanym. Gylymi maqalalar zhinagy. – T. 1. – Semei: Alashtanu gylymi-zertteu ortalygy, 2012. – B 229–241. [in Kazakh]
