«ЖАЗЫҚСЫЗ ҚУҒЫНҒА ҰШЫРАҒАН ЖАНДАР» СЮЖЕТІНЕ ҚҰРЫЛҒАН ҚАЗАҚ ДАСТАНДАРЫ
40 25
Кілт сөздер:
фольклор, сюжет, шығыс, типология, әйелдің адалдығы, қолжазба, тоты.Аңдатпа
Мақалада «Жазықсыз қуғынға ұшыраған жандар» туралы шығыстық сюжетке құрылған бірнеше хикаялық дастандар зерттеу нысанына алынған. Жұмыс барысында ортағасырлық парсы қаламгері З. Нахшабидің «Тотынама» дастаны (қазақша аудармасы, 1991), аталған шығарманың Қазанда басылған түрік-осман редакциясының татар тіліндегі тәржімесі (1904), оның шыңжаңдық А. Қайырханұлы аударған нұсқасы (1987) қазақ ақындары жырлаған хикаялық дастандармен салыстырыла қарастырылады. Мақалада қазақ ғалымдарының еңбектерімен қатар, алыс-жақын шетел оқымыстыларының зерттеулеріне сүйене отырып, ежелгі Үнді классикалық әдебиеті мен фольклорынан ауысқан ертегілік сюжеттердің («Панчатантра», «Шукасаптати») қазақ ертегілері мен хикая-дастандарындағы нақты композициялық қызметі, даму сипаттары айқындалған.
Ғылыми мақалада үнді жинақтарынан енген сюжеттердің фольклорлық табиғатымен қатар, олардың қазақтың жазба әдебиет бастауларына жағымды әсер еткендігі мысалдар арқылы дәлелденеді. Осы орайда автор қазақ дастаншылары мен ертекшілері үнді сюжеттерімен ауызша түрде ғана емес, әдеби жолмен – жазбаша кітап, қолжазба арқылы да таныс болған деп санайды.
Мақалада «Мұрат Салих пен Мағрипа», «Мархұма», «Сапаһи», «Қызыл гүл», «Раунақ», «Гүлдәсте», «Асылбек пен Гүлжиһан», т.б. қазақ дастандары мен ертегілерде оқиға желісіне өзек болатын «әйелдің адалдығы мен тапқырлығы, ақылдылығы мен тақуалығы» туралы фольклорлық мотивтердің типологиялық ерекшеліктері жан-жақты сарапталған.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Кенжебаев Б. ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиеті туралы // «Әдеби мұра және оны зерттеу» конфер. мат.-ры. – Алматы: ҚазКСР ҒА баспасы, 1961. – 375 б.
Қасқабасов С. Таңдамалы. Т.1. Қазақтың халық прозасы. Зерттеулер. – Астана: Фолиант, 2014. – 320 б.; Әзібаева Б.У. Қазақ эпосының сюжеттері: монография. – Алматы: «Servise Press», 2014. – 576 б.; Қазіргі әдебиет және фольклор. – Алматы: Арда, 2009. – 480 б.; Дала фольклорының антологиясы: Он томдық. – Т. 8: Прозалық фольклор: Аңыздар. – Алматы: Brand Book, 2020. – 472 б.; Тулеубаева С. «Тысяча и одна ночь» в казахской фольклорной традиции (на примере каз. сказочного эпоса): Автореф. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2004. – 25 с.
Әзібаева Б. Нәзігүл. Томға енген мәтіндерге ғылыми түсініктеме // Кіт.: Бабалар сөзі. Жүз томдық. Хикаялық дастандар. Т 23. – Астана: Фолиант, 2005. – 360 б.
Валиханов Ч. Избранные произведения / Вступ. статья А.Х. Маргулана. – М.: Наука, 1997. – 414 с.
Нахшаби З. Тотынама / Орыс тілінен ауд. Ә. Қоңыратбаев, Т. Қоңыратбаев. – Алматы: Жазушы, 1991. – 301 б.
Қасқабасов С. Жан азық. Әр жылғы зерттеулер. – Астана: Аударма, 2002. – 584 б.
Гринцер П.А. Древнеиндийская проза. – М.: Издательство Восточной литературы, 1963. – 265 с.
Азибаева Б. Казахский дастанный эпос. – Алматы: Ғылым, 1998. – 250 с.
Бабалар сөзі. Жүз томдық. Ғашықтық дастандар. Т 21. – Астана: Фолиант, 2005. –304 б. 10. Путилов Б.Н. Современные проблемы исторической поэтики фольклора // В кн.: Фольклор. Поэтическая система. – М.: Наука, 1977. – 343 с.
Кете Жүсіп (өлең-толғаулар, дастандар мен айтыстар). – Алматы: Арыс, 2003. – 116 б.
Гүлдәсте. (дастан). ӘӨИ, ҚҚ: ш. 854, 3-дәп.
Короглы Х.Г. Взаймосвязи эпоса народов Средней Азии, Ирана и Азербайджана. – М.: Наука, 1983. – 386 с. 14. Камишева Г.А., Жанбершиева Ұ.Н., Төлебаева А.Т. Қазақ әдебиетіндегі шығыстық дәстүр («Мың бір түн» ертегілері негізінде) // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2024. – №1(131). – Б. 91–102.
Пропп В.Я. Общая характеристика новеллистических сказок // В кн.: Русская сказка (Собрание трудов В.Я. Проппа) / Научная редакция, комментарии Ю.С. Рассказова. – М.: Издательство «Лабиринт», 2000. – 416 с. 16. Бертельс Д.Е. Предисловие // В кн.: Зийад-Дин Нахшаби. Книга попугая (Тути-наме). – М.: «Наука» Главная редакция восточной литературы, 1979. – 348 c.
REFERENCES
Kenzhebaev B. XX gasyr basyndagy qazaq adebietі turaly [About Kazakh literature at the beginning of the XX century] // «Adebi mura zhane ony zertteu» konfer. mat.-ry. – Almaty: QazKSR GA baspasy, 1961. – 375 b. [in Kazakh]
Qasqabasov S. Tandamaly. T.1. Qazaqtyn halyq prozasy. Zertteuler [Custom. T. 1. Kazakh folk prose. Research]. – Astana: Foliant, 2014. – 320 b. [in Kazakh]; Azіbaeva B.U. Qazaq eposynyn siuzhetterі: monografia [Plots of the Kazakh epic: monograph]. – Almaty: «Servise Press», 2014. – 576 b. [in Kazakh]; Qazіrgі adebiet zhane folklore [Modern literature and folklore]. – Almaty: Arda, 2009. – 480 b. [in Kazakh]; Dala folklorynyn antologiasy: On tomdyq. – T. 8: Prozalyq folklor: Anyzdar [Anthology of Steppe folklore: in ten volumes. - Vol. 8: prose folklore: legends]. – Almaty: Brand Book, 2020. – 472 b. [in Kazakh]; Tuleubaeva S. «Tysiacha i odna noch» v kazahskoi folklornoi tradicii (na primere kaz. skazochnogo eposa): Avtoref. ... kand. filol. nauk. [“One Thousand and one nights” in the Kazakh folklore tradition (on the example of Kaz. a fabulous epic): Abstract]. – Almaty, 2004. – 25 s. [in Russian]
Azіbaeva B. Nazіgul. Tomga engen matіnderge gylymi tusіnіkteme // Kit.: Babalar sozі. Zhuz tomdyq. Hikaialyq dastandar. T 23 [Scientific commentary on the texts included in the volume // In: The word of ancestors. One hundred volumes. Story sagas. T 23]. – Astana: Foliant, 2005. – 360 b. [in Kazakh]
Valihanov Ch. Izbrannye proizvedenia [Selected works] / Vstup. statia A.H. Margulana. – M.: Nauka, 1997. – 414 s. [in Russian]
Nahshabi Z. Totynama [Totynama] / Orys tіlіnen aud. A. Qonyratbaev, T. Qonyratbaev. – Almaty: Zhazushy, 1991. – 301 b. [in Kazakh]
Qasqabasov S. Zhan azyq. Ar zhylgy zertteuler [Soul food. Research every year]. – Astana: Audarma, 2002. – 584 b. [in Kazakh]
Grincer P.A. Drevneindiskaia proza [Ancient Indian prose]. – M.: Izdatelstvo Vostochnoi literatury, 1963. – 265 s. [in Russian]
Azibaeva B. Kazahskiy dastannyy epos [The Kazakh Dastan epic]. – Almaty: Gylym, 1998. – 250 s. [in Russian]
Babalar sozі. Zhүz tomdyq. Gashyqtyq dastandar. T 21 [The word of ancestors. One hundred volumes. Love epics. T 21]. – Astana: Foliant, 2005. – 304 b. [in Kazakh]
Putilov B.N. Sovremennye problemy istoricheskoi poetiki folklora // V kn.: Folklor. Poeticheskaia Sistema [Modern problems of historical poetics of folklore // In: Folklore. The poetic system]. – M.: Nauka, 1977. – 343 s. [in Russian]
Kete Zhusіp (olen-tolgaular, dastandar men aitystar) [Kete Zhusup (poems-reflections, sagas and aitys)]. – Almaty: Arys, 2003. – 116 b. [in Kazakh]
Guldaste. (dastan) [Guldasta. (saga)]. AOI, QQ: sh. 854, 3-dәp. [in Kazakh]
Korogly H.G. Vzaimosviazi eposa narodov Srednei Azii, Irana i Azerbaidzhana [On loan from the epic of the peoples of Central Asia, Iran and Azerbaijan]. – M.: Nauka, 1983. – 386 s. [in Russian] 14. Kamisheva G.A., Zhanbershieva U.N., Tolebaeva A.T. Qazaq adebietіndegі shygystyq dastur («Myn bіr tun» ertegіlerі negіzіnde) [Oriental traditions in Kazakh literature (based on the fairy tales “One Thousand and One Nights”)] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2024. – №1(131). – B. 91–102. [in Kazakh]
Propp V.Ia. Obshaia harakteristika novellisticheskih skazok // V kn.: Russkaia skazka (Sobranie trudov V.Ia. Proppa) [General characteristics of short-story fairy tales // In: Russian Fairy Tale (Collected works of V. Propp)] / Nauchnaia redakcia, kommentarii Iu.S. Rasskazova. – M.: Izdatelstvo «Labirint», 2000. – 416 s. [in Russian]
Bertels D.E. Predislovie // Ziad-Din Nahshabi. Kniga popugaia (Tuti-name) [Preface // In: Ziyad-Din Nakhshabi. The Book of the Parrot (Tuti-name)]. – M.: «Nauka» Glavnaia redakcia vostochnoi literatury, 1979. – 348 c. [in Russian]
