Қазақ дүниетанымындағы «жел» концептісінің тілдік репрезентациясы
30 20
Кілт сөздер:
когнитивтік лингвистика, концепт, концептік сфера, әлемнің тілдік бейнесі, қазақ тілі, табиғи құбылыстар, жел.Аңдатпа
Мақала қазақ халқының дүниетанымында орныққан әлемнің тілдік
бейнесіндегі табиғат құбылыстарының концептуализациялануын «жел» концептісі негізінде
қарастыруға бағытталған. Аталған ұғымның тілдік репрезентациясына, туынды өрісі мен
когнитивтік сипаттамаларына лексикографиялық дереккөздер негізінде талдау жасалады.
Мақалада әлемнің тілдік бейнесі және концепт ұғымдарының тіл біліміндегі маңызы
сараланып, ауа райы құбылыстарының көшпелілер танымындағы концептілер жүйесінен
алатын орны айқындалады. «Ауа райы» аясындағы негізгі концептінің бірі ретінде «жел»
концептісінің номинативті өрісі талданып, когнитивті сипаттамасы жасалады.
Қазақ тіліндегі желге қатысты лексемалық бірліктерді талдау негізінде «жел»
концептісінің географиялық орны, уақыт кезеңі, қарқындылығы мен температурасы,
бағалауыштығы мен бейнелілігі сияқты танымдық ерекшеліктері ашылады. «Жел»
концептісінің негізгі тілдік репрезентациясы болып табылатын жел лексемасының
сөзжасамдық мүмкіндіктері көрсетіледі. Сондай-ақ аталған концептінің фразеологизмдер
мен паремиологиядағы көрінісі талданып, желдің қозғалыс пен жылдамдықтың,
белсенділіктің символы екені анықталады. «Жел» бейнесі қазақ халқының ауыз әдебиеті
үлгілерінен жиі көрініс береді. Тілдің лексикалық жүйесі ауа райы құбылыстарының, атап
айтқанда желдің танымдық сипаттамаларының алуан түрлілігін көрсетеді, бұл «жел»
консептісінің этнос дүниетанымындағы маңызды рөлін дәлелдейді.
Зерттеу материалы қазақ тілінің іргелі сөздіктерінің деректеріне, қазақ ғалымдарының
еңбектеріне және интернет көздерінен алынған деректерге негізделді. Жел концептісі ұлттық
даралықты сипаттайтын концепт болып табылады деген қорытынды жасалды.
Әдебиеттер тізімі
Попова З.Д., Стернин И.А. Когнитивная лингвистика: монография. – М.: АСТ Восток-Запад,
– 314 с.
Карабаева Л.К., Ереханова Ф.Т., Тасполатов Б.Т. Актуальные проблемы когнитивной
лингвистики на современном этапе // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2024. – №1 (131). – С.
–148.
Аскольдов С.А. Концепт и слово // В кн.: Русская речь. Новая серия. Вып. II / под ред. Л.В.
Щербы. – Ленинград: Academia, 1928. – С. 28–44.
Маслова В.А. Когнитивная лингвистика: учебное пособие. – Минск: ТетраСистемс, 2004. – 256 с.
Демьянков В.З., Кубрякова Е.С. Когнитивная лингвистика // В кн.: Краткий словарь когнитивных
терминов. – М.: Филол. ф-т МГУ им. М.В. Ломоносова, 1996. – C. 90–92.
Дзюба Е.В. Когнитивная лингвистика: учебное пособие для высших учебных заведений. –
Екатеринбург: Урал. гос. пед. ун-т. [б. и.], 2018. – 280 с.
Нұрдәулетова Б.И. Қазақ дүниетанымындағы базалық концептілердің тілдік көрінісі // Ясауи
университетінің хабаршысы. – 2022. – №1 (123). – Б. 7–20.
Болдырев Н.Н. Когнитивная семантика. Введение в когнитивную лингвистику: учебное пособие.
– 4-е изд., испр. и доп. – Тамбов: ТГУ им. Г.Р.Державина, 2014. – 236 с.
Bartmiński J. Aspects of Cognitive Ethnolinguistics / Ed. Jörg Zinken. – CT: Equinox, 2009. – 256 p.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдықю Т. 4. / Құраст.: Н. Әшімбаева, Қ. Рысбергенова,
Ж. Манкеева және т.б. – Алматы: Тіл білімі инст., 2011. – 752 б.
Смағұлова Г. Қазақ тілінің фразеологиялық сөздігі. – Алматы: Қазақ университеті, 2020. – 398 б.
Қазақ мақал-мәтелдері / Құраст. Ж. Малайсаров. – Алматы: Ана тілі, 2006. – 184 б.
Прох Л.З. Словарь ветров. – Ленинград: Гидрометеоиздат, 1983. – 199 с.
Қайдар Ә. Қазақтар ана тілі әлемінде. Т. 3: Табиғат. – Алматы: Сардар, 2013. – 618 б.
Әбжан Г.М. Табиғат құбылысына байланысты сөздердің мағыналық жағынан қолданылу аясы //
Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы. Филология сериясы. – 2013. – №2 (44). – Б. 13–15.
Ветры Казахстана. [Электронный ресурс]. URL: https://moxnpn.ru/kazakhstan/52-vetrykazakhstana.html (дата обращения 30.01.2024)
Сейдімбек А. Қазақ әлемі. – Алматы: Санат, 1997. – 464 б.
Ахматова М.А. Этнокультурная специфика концептуализации природных явлений в карачаевобалкарской языковой картине мира (на примере концептов «ветер» и «дождь») // Структура и
история языка. – 2020. – №1–2 (26–27). – С. 5–21.
Głaz A. Cognitive ethnolinguistics from Lublin and cultural linguistics in the English-speaking context
// Ethnolinguistics. – 2019. – №30. – Р. 229–254.
Древний обряд «Тасаттык» по вызову дождя провели в Костанае. [Электронды ресурс]. URL:
https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/drevniy-obryad-tasattyik-vyizovu-dojdya-proveli-kostanae501686/ (қаралған күні 30.01.24)
Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Пратюркский язык-основа. Картина
мира пратюркского этноса по данным языка / под ред. Э.Р. Тенишева и А.В. Дыбо. – М.: Наука,
– 912 с.
Древнетюркский словарь / под ред. Д.М. Насилова, И.В. Кормушина и др.; сост. Т.А. Боровкова,
Л.В. Дмитриева, А.А. Зырин, И.В. Кормушин и др. 2-е изд., пересмотр. – Астана: Ғылым, 2016. –
с.
Махмуд ал-Кашгари. Диван Лугат ат-Тюрк / Перевод, пред. и комм. З.-А.М. Ауэзовой. – Алматы:
Дайк-Пресс, 2005. – 1288 с. + 2 с. вкл.
Севортян Э.В., Левитская Л.С. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и
межтюркские основы на буквы «Җ», «Ж», «Й». – М.: Наука, 1989. – 295 с.
Левитская Л.С. Метеорология // В кн.: Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков.
Лексика. 2-е изд., доп. – М.: Наука, 2001. – 822 с.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлi жүйесi.
Энциклопедия. 2 том. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – 736 б.
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлi жүйесi.
Энциклопедия. 3 том. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2012. – 736 б.
Жалаңаш ата кесенесі. [Электронды ресурс]. URL: https://seykhuninfo.kz/tarih/9238-zhalaash-atakesenes.html#:~:text=%D0%95%D0%BD%D0%B4%D1%96%D0%B3%D1%96%20%D0%B1%D1%
%D1%80%20%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%
Қазақтың этнографиялық категориялар, ұғымдар мен атауларының дәстүрлi жүйесi.
Энциклопедия. 4 том. – Алматы: РПК “СЛОН”, 2013. – 736 б.
Наурзбаева З. Вечное небо казахов. – Алматы: OTUKEN, 2021. – 720 с.
Қорқыт /IX ғасыр/ (І нұсқа). [Электронды ресурс]. URL:
https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=36212 (қаралған күні 10.09.2024)
Желмая. 1 нұсқа. [Электронды ресурс]. URL:
https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=35827 (қаралған күні 10.09.2024)
Қорқыт туралы аңыз 1. [Электронды ресурс]. URL:
https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=36215 (қаралған күні 10.09.2024)
Эшбекова Г.У. Қазақ халқының аспан әлемін бақылау арқылы ауа райын болжаудағы халықтық
білімдері // КазМУ хабаршысы. Тарих сериясы. – 2021. – №2 (101) – Б. 194–203.
Ата-бабалар жануарларға қарап ауа-райын қалай болжаған? [Электронды ресурс]. URL:
https://adyrna.kz/post/75846 (қаралған күні 20.09.2024)
Ертеңгі ауа-райын жануарға қарап білуге болады. [Электронды ресурс]. URL:
https://www.oinet.kz/e/action/ShowInfo.php?classid=46&id=11736 (қаралған күні 20.09.2024)
Popova Z.D., Sternin I.A. Kognitivnaia lingvistika [Cognitive linguistics]: monografia. – M.: AST
Vostok-Zapad, 2007. – 314 s. [in Russian]
Karabaeva L.K., Erehanova F.T., Taspolatov B.T. Aktualnye problemy kognitivnoi lingvistiki na
sovremennom etape [Actual problems of cognitive linguistics on modern stage] // Iasaui universitetіnіn
habarshysy. – 2024. – №1 (131). – S. 135–148. [in Russian]
Askoldov S.A. Koncept i slovo // V kn.: Russkaia rech. Novaia seria. Vyp. II [A concept and a word. //
In: Russian speech. A new series. Issue II] / pod red. L.V. Sherby. – Leningrad, Academia, 1928. – S.
–44. [in Russian]
Maslova V. A. Kognitivnaia lingvistika: uchebnoe posobie [Kognitive linguistics: a manual]. – Minsk:
TetraSistems, 2004. – 256 s. [in Russian]
Demiankov V.Z., Kubriakova E.S. Kognitivnaia lingvistika // V kn.: Kratkiy slovar kognitivnyh
terminov [Cognitive linguistics // In: A brief dictionary of cognitive terms]. – M.: Filol. f-t MGU im.
M.V. Lomonosova, 1996. – S. 90–92. [in Russian]
Dziuba E.V. Kognitivnaia lingvistika: uchebnoe posobie dlia vysshih uchebnyh zavedeniy [Cognitive
linguistics: a manual for university students]. – Ekaterinburg: Ural. gos. ped. un-t. [b. i.], 2018. – 280 s.
[in Russian]
Nurdauletova B.I. Qazaq dunietanymyndagy bazalyq konseptilerdin tildik korinisi [The linguistic
representation of basic concepts in Kazakh worldview] // Iasaui universitetinin habarshysy. – 2022. –
№1 (123). – B. 7–20. [in Kazakh]
Boldyrev N.N. Kognitivnaia semantika. Vvedenie v kognitivnuiu lingvistiku: uchebnoe posobie
[Cognitive semantics. Introduction to cognitive linguistics: a manual]. – 4-e izd., ispr. i dop. – Tambov:
TGU im. G.R. Derjavina, 2014. – 236 s. [in Russian]
Bartmiński J. Aspects of Cognitive Ethnolinguistics / Ed. Jörg Zinken. – CT: Equinox, 2009. – 256 p.
Qazaq adebi tilinin sozdigi [The dictionary of the Kazakh literary language]. On bes tomdyq. T. 4 /
Qurast.: N. Ashimbaeva, Q. Rysbergenova, J. Mankeeva jane t.b.– Almaty: Til bilimi inst., 2011. [in
Kazakh]
Smagulova G. Qazaq tilinin frazeologialyq sozdigi [The dictionary of Kazakh phraseological units]. –
Almaty: Qazaq universiteti, 2020. – 398 b. [in Kazakh]
Qazaq maqal-matelderi [The Kazakh proverbs and sayings] / Qurast.: J. Malaisarov. – Almaty: Ana tili,
– 184 b. [in Kazakh]
Proh L.Z. Slovar vetrov [The dictionary of the winds]. – Leningrad: Gidrometeoizdat, 1983. – 199 s. [in
Russian]
Qaidar A. Qazaqtar ana tili aleminde. T. 3: Tabigat [The Kazakhs in the world of their mother tongue.
V. 3: The Nature]. – Almaty: Sardar, 2013. – 618 b. [in Kazakh]
Abjan G.M. Tabigat qubylysyna bailanysty sozderdin magynalyq jagynan qoldanylu aiasy [The scope
of usage of the words referring to natural phenomena from the semantic viewpoint] // Abai atyndagy
QazUPU-nib Habarshysy. Filologia seriasy. – 2013. – №2 (44). – B. 13–15. [in Kazakh]
Vetry Kazakhstana [The winds of Kazakhstan]. [Electronic resource]. URL:
https://moxnpn.ru/kazakhstan/52-vetry-kazakhstana.html (date of access 30.01.2024) [in Russian]
Seidimbek A. Qazaq alemi [The world of Kazakhs]. – Almaty: Sanat, 1997. – 464 b. [in Kazakh]
Ahmatova M.A. Etnokulturnaia specifika konceptualizacii prirodnyh iavleniy v karachaevo-balkarskoi
yazykovoi kartine mira (na primere konceptov «veter» i «dojd») [Ethnocultural specifics of the natural
phenomena conceptualization in the Karachay-Balkar linguistic worldview] // Struktura i istoria iazyka.
– 2020. – №1–2 (26–27). – S. 5–21. [in Russian]
Głaz A. Cognitive ethnolinguistics from Lublin and cultural linguistics in the English-speaking context
// Ethnolinguistics. – 2019. – №30. – Р. 229–254.
Drevniy obriad «Tasattyq» po vyzovu dojdia proveli v Kostanae [The ancient ritual of inviting the rain
‘Tasattyk’ was held in Kostanay]. [Electronic resource]. URL:
https://tengrinews.kz/kazakhstan_news/drevniy-obryad-tasattyik-vyizovu-dojdya-proveli-kostanae501686 (date of access 30.01.24) [in Russian]
Sravnitelno-istoricheskaia grammatika tiurkskih iazykov. Pratiurkskiy yazyk-osnova. Kartina mira
pratiurkskogo etnosa po dannym iazyka [The comparative-historical grammar of the Turkic languages.
The Proto-Turkic language. The worldview of the Proto-Turks based on the linguistic data] / pod red.
E.R. Tenisheva i A.V. Dybo. – M.: Nauka, 2006. – 912 s. [in Russian]
Drevnetiurkskiy slovar [The dictionary of Old Turkic] / pod red. D.M. Nasilova, I.V. Kormushina i dr.;
sost. T.A. Borovkova, L.V. Dmitrieva, A.A. Zyrin, I.V. Kormushin i dr. 2-e izd., peresmotr. – Astana:
Gylym, 2016. – 760 s. [in Russian]
Mahmud al-Kashgari. Divan Lugat at-Tiurk [The compendium of Turkic languages] / Perevod, pred. i
komm. Z.-A.M. Auezovoi. – Almaty: Daik-Press, 2005. – 1288 s. + 2 s. vkl. [in Russian]
Sevortian E.V., Levitskaia L.S. Etimologicheskiy slovar tiurkskih yazykov: Obshetiurkskie i
mejtiurkskie osnovy na bukvy «Җ», «Ж», «Й» [The etymological dictionary of Turkic languages.
Common Turkic and inter-Turkic stems beginning with «Җ», «Ж», «Й»]. – M.: Nauka, 1989. – 295 s.
[in Russian]
Levitskaia L.S. Meteorologia // Sravnitelno-istoricheskaia grammatika tiurkskih iazykov. Leksika. [The
comparative-historical grammar of the Turkic languages. Vocabulary]. 2-e izd., dop. – M.: Nauka, 2001.
– 822 s. [in Russian]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar, ugymdar men ataularynyn dasturli juiesi. Enciklopedia. [Kazakh
traditional system of ethnographic categories, concepts and names. Encyclopedia]. 2 tom. – Almaty:
RPK “SLON”, 2012. – 736 b. [in Kazakh]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar, ugymdar men ataularynyn dasturli juiesi. Enciklopedia. [Kazakh
traditional system of ethnographic categories, concepts and names. Encyclopedia]. 3 tom. – Almaty:
RPK “SLON”, 2012. – 736 b. [in Kazakh]
Jalanash ata kesenesi [The mausoleum of Zhalanash ata]. [Electronic resource]. URL:
%D1%80%20%D0%B4%D0%B5%D1%80%D0%B5%D0%BA%D1%82%D0%B5%D1%80%D0%
B4%D0%B5%20%D0%96%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%A3%D0%B0%D1%88%20%D0%B0
%D1%82%D0%B0,%D0%B6%D0%B5%D0%B1%D0%B5%D1%83%D1%88%D1%96%D1%81%D
%96%20%D0%96%D0%B0%D0%BB%D0%B0%D2%A3%D0%B0%D1%88%20%D0%B0%D1%8
%D0%B0%20%D0%B4%D0%B5%D0%BF%20%D0%B1%D1%96%D0%BB%D0%B3%D0%B5%
D0%BD (date of access 10.09.2024) [in Kazakh]
Qazaqtyn etnografialyq kategorialar, ugymdar men ataularynyn dasturli juiesi. Enciklopedia. [Kazakh
traditional system of ethnographic categories, concepts and names. Encyclopedia]. 4 tom. – Almaty:
RPK “SLON”, 2013. – 736 b. [in Kazakh]
Naurzbaeva Z. Vechnoe nebo kazahov [The Kazakh eternal sky]. – Almaty: OTUKEN, 2021. – 720 s.
[in Russian]
Qorqyt /IX gasyr/ (I nusqa) [Korqyt. IX cent. I variant]. [Electronic resource]. URL:
https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=36212 (date of access 10.09.2024)
[in Kazakh]
Jelmaia 1 nusqa. [Zhelmaya. I variant]. [Electronic resource]. URL:
https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=35827 (date of access 10.09.2024)
[in Kazakh]
Qorqyt turaly anyz 1. [The legend about Korqyt 1]. [Electronic resource]. URL:
https://www.zharar.com/index.php?do=shorttexts&action=item&id=36215 (date of access 10.09.2024)
[in Kazakh]
Eshbekova G.U. Qazaq halqynyn aspan alemin baqylau arqyly aua raiyn boljaudagy halyqtyq bilimderi
[Folk knowledge of the Kazakh people in forecasting the weather by observing the sky] // QazMU
habarshysy. Tarih seriasy. – 2021. – №2 (101) – B. 194–203. [in Kazakh]
Ata-babalar januarlarga qarap aua-raiyn qalai boljagan? [How did ancestors predict the weather by
looking at animals?] [Electronic resource]. URL: https://adyrna.kz/post/75846 (date of access
09.2024) [in Kazakh]
Ertengi aua-raiyn januarga qarap biluge bolady [You can tell tomorrow's weather by looking at the
animals]. [Electronic resource]. URL:
https://www.oinet.kz/e/action/ShowInfo.php?classid=46&id=11736 (date of access 20.09.2024) [in
Kazakh]
