ТҮСІНДІРМЕ СӨЗДІК ӘЗІРЛЕУДІҢ ӘЛЕМДЕГІ ОЗЫҚ ҮЛГІЛЕРІ
25 58
Кілт сөздер:
сөз, түсіндірме сөздік, тәжірибе, озық үлгілер, лексикография, технология.Аңдатпа
Мақалада түсіндірме сөздік әзірлеудің әлем бойынша озық үлгілері қарастырылған. Түсіндірме сөздік түзу бүгінгі таңда әлем бойынша тіл мамандары үшін өте өзекті мәселе. Белгілі бір ұлт тілінің сөздік құрамы толық жиналып, әліпби жүйесіне түсіріледі. Әр сөзге грамматикалық, стильдік белгілер қойылып, олардың мағыналары анықталады. Тұрақты тіркестері де бір жерге жиыстырылып, мағыналары ашылатын болады. Сол арқылы тілдің құрылымы, лексика-грамматикалық, фразеологиялық, семантикалық, стильдік ерекшеліктері көрсетіліп, оларға лингвистикалық талдау жасалынып, тіл бірліктеріне ғылыми сипаттама беріледі. Осы негізде ғылыми мақалада түсіндірме сөздік әзірлеудің түрлері көрсетіліп, талдау жасалған. Белгілі бір тілдің түсіндірме сөздігі осы үш топтың керегіне жарайтындай, ғылыми жағынан толықтырылып, сапалы жасалынуы қажет. Сонда ұлт тілін жақсы білетіндер үшін түсіндірмелі сөздік қазақ тіл білімінің негізгі қазығы болып шығады. Сонда ол ғылыми еңбектің қызметін атқарады деген сөз. Түсіндірмелі сөздікке қарап, әр ұлт өкілі өз тілінің даму деңгейін пайымдап саралауға болады. Түсіндірме сөздік тек анықтамалық немесе оқу құралдарының қызметін атқаратын ғылыми еңбек қана емес, сондай-ақ ол дидактикалық құрал болуы керек. Зерттеу барысында салыстыру, талдау, жинақтау әдістері қолданылды. Нәтижесінде шетелдік түсіндірме сөздіктер, оның ішінде еуропа елінің лексикографиясындағы сөздік барлық адамға ортақ болып, оны жалпы халық қолдана алатындай қолжетімді болу ұстанымы көрсетіліп, теориялық тұрғыдан дәлелденді.
Әдебиеттер тізімі
Мұсабаев Г.Ғ. Қазақ тілінің екі томдық түсіндірме сөздігі туралы // ҚазССР ҒА Хаб., филология және өнер. – 1956. 3-шығарылым.
Қалиев Б.Қ. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 2-том. – Алматы: Керемет медиа, 2023. – 496 б.
Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. 1-10 том. – Алматы: Ғылым. – 1974–1986. 4. Жанұзақов Т. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі. – Алматы: Дайк-Пресс, 2008. – 968 б.
Қазақ әдеби тілінің сөздігі. 15 томдық. 1-том. – Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 2011. – 752 б.
Қалиұлы Б.Қ., Қапалбек Б.С. Біртілді сөздік жасаудың ғылыми-теориялық негіздері: монография. – Алматы, 2023. – 309 б.
Байниязов А., Байниязова Ж. Сөздіктердің жанрлары мен типтері туралы // Түркология. – 2008. – №5-6. – Б. 20–25.
Нуржанова Б. Жазушы тілі сөздігін түзудің ғылыми-теориялық негіздері: филос. док. (PhD) ... дис. – Алматы, 2019. – 188 б.
Умесао Тадао 梅棹忠夫 и др., ред. Kōdansha karāban Nihongo daijiten講談社カラー版日本語大辞典 Большой японский словарь, Kodansha, 2-е изд. 1989, 1995.
Смолоногина Е. Текстовые характеристики словарной статьи в немецких толковых словарях: автореф. ... канд. филол. наук. – СПб, 2007. – 22 с.
Duden–Die deutsche Rechtschreibung: Das umfassende Standardwerk auf der Grundlage der neuen amtlichen Regeln / Herausgegeben von der Dudenredaktion. – Bibliographisches Institut & F.A. Brockhaus, Mannheim u.a., 2020.
Кадирова М.С., Юсупова А.Ш. ХІХ ғасырдағы кирилл графикасымен жазылған қазақ сөздігіндегі лексемалардың көпмағыналығы // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2023. –№1(127). – Б. 120–131. https://doi.org/10.47526/2023-1/2664-0686.10
REFERENCES
Musabaev G.G. Qazaq tіlіnіn ekі tomdyq tusіndіrme sozdіgі turaly [About the two-volume Explanatory Dictionary of the Kazakh language] // QazSSR GA Hab., filologia jane oner. – 1956. 3-shygarylym. [in Kazakh] 2. Qaliev B.Q. qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі. 2-tom [Explanatory Dictionary of the Kazakh language. Vol. 2]. – Almaty: Keremet media, 2023. – 496 b. [in Kazakh]
Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі. 1-10 tom [Explanatory Dictionary of the Kazakh language. Vol. 1-10]. – Almaty: Gylym. – 1974–1986. [in Kazakh] 4. Januzaqov T. Qazaq tіlіnіn tusіndіrme sozdіgі [Explanatory Dictionary of the Kazakh language]. – Almaty: Daik-Press, 2008. – 968 b. [in Kazakh] 5. Qazaq adebi tіlіnіn sozdіgі. 15 tomdyq. 1-tom [Dictionary of the Kazakh literary language. Vol. 1]. – Almaty: Qazaq enciklopediasy, 2011. – 752 b. 6. Qaliuly B.Q., Qapalbek B.S. Bіrtіldі sozdіk jasaudyn gylymi-teorialyq negіzderі [Scientific and theoretical foundations of creating a monolingual dictionary]: monografia. – Almaty, 2023. – 309 b. [in Kazakh] 7. Bainiiazov A., Bainiiazova J. Sozdіkterdіn janrlary men tipterі turaly [About the genres and types of dictionaries] // Turkologia. – 2008. – №5-6. – B. 20–25. [in Kazakh] 8. Nurjanova B. Jazushy tіlі sozdіgіn tuzudіn gylymi-teorialyq negіzderі [Scientific and theoretical foundations of the formation of a dictionary of the writer's language]: filos. dok. (PhD) ... dis. – Almaty, 2019. – 188 b. [in Kazakh]
Ymesao Tadao 梅棹忠夫 ı dr., red. Kodansha karaban Nihongo daijiten講談社カラー版日本語大辞典 Bolshoi iaponskii slovar, Kodansha, 2-e izd. 1989, 1995. [in Japan] 10. Smolonogina E. Tekstovye harakteristiki slovarnoi statii v nemeckih tolkovyh slovariah [Text characteristics of a dictionary entry in German explanatory dictionaries: abstract]: avtoref. ... kand. filol. nauk. – SPb, 2007. – 22 s. [in Russian]
Duden–Die deutsche Rechtschreibung: Das umfassende Standardwerk auf der Grundlage der neuen amtlichen Regeln / Herausgegeben von der Dudenredaktion. – Bibliographisches Institut & F.A. Brockhaus, Mannheim u.a., 2020. [in German]
Kadirova M.S., Jusupova A.Sh. XІX gasyrdagy kirill grafikasymen jazylgan qazaq sozdіgіndegі leksemalardyn kopmagynalygy [The Polysemous Lexemes in the Kazakh Dictionary Written in Cyrillic of the XIX Century] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2023. –№1(127). – B. 120–131. https://doi.org/10.47526/2023-1/2664-0686.10 [in Kazakh]
