А. СЕЙДІМБЕК ШЫҒАРМАЛАРЫНДАҒЫ СПЕЛЕОНИМДЕРДІҢ МИФОНИМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ ФОЛЬКЛОРЛЫҚ БЕЙНЕСІ
41 42
Кілт сөздер:
мифтік бейне, спелеонимдер, оронимдер, таным, ментальді көрініс, эмприкалық айғақ-деректер, когнитивтік лингвистика, концепт.Аңдатпа
Қазіргі тіршіліктің даму эволюциясы туралы пікірлер ішінде спелеонимдердің алар орны ерекше. Сонымен қатар, олардың семиотикалық қасиеті өте күшті, себебі жалпы онимдерде кодталған түрінде, экстралингвистикалық ақпараттың көп мөлшері сақталып, жинақталған. Зерттеуде А. Сейдімбек шығармаларындағы спелеонимдердің мифонимиялық және фольклорлық бейнесін ашу көзделіп отыр. Этнограф-ғалым еңбектеріндегі спелеонимдік материалдарды назарға ұстай отырып, топонимикалық кеңістіктегі спелеонимдердің семотикалық аспектілері, топонимдердегі аңыз бен ақиқаттың халықтық этимологиямен сабақтастығы, қазақтардың тілдік санасы мен тілдік бейнесінде кеңістік ұғымының қалай орныққандығы анықталады. Ғаламның мифтік бейнесін спелеонимдер (мифонимдер) деңгейінде көрсетуге әрекет жасалынады. Қазіргі ғылымда мифология деген ұғым туралы ғылыми көзқарастардың әр түрлі екендігін ескерсек, спелеонимдердің мифонимиялық және фольклорлық бейнесін ашуға мүмкіндік туады. Спелеонимдерге байланысты көптеген ұлттық нышаны бар мифтік және фольклорлық танымдар туралы тілші ғалымдардың пікірлері талданып көрсетіледі. Спелеонимдік концептілердің көп қабатты диахрониялық, хронологиялық деңгейлерін құрайтындығы қарастырылды. Сол қабаттарды, деңгейлерді аршу, талдау, сипаттау арқылы спелеонимдердің мифонимиялық және фольклорлық бейнесін суреттеу маңыздылығы айқындалды. Спелеонимдердің ұлт танымында қабылдануы барлық уақытта тарихи-мәдени қауымдастыққа тән дүниетанымдық ассоциация жүйесінде жүргізіліп отыратындығына дәлеледемелер келтірілді. Сонымен қатар, қазақ даласындағы спелеонимдер (үңгірлер) болашақта кең зерттеуді қажет ететіні, себебі табиғат туралы білім шеңбері осы табиғи ортаның ежелгі атауларын сақтауды қамтитыны айтылады.
Әдебиеттер тізімі
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тектіғұл Ж.О., Дузмагамбетов Е.А., Баядилова-Алтыбаева А.Б. Қазақ топонимдерінің мифологиялық қабаты // Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің Хабаршысы. Филология сериясы. – 2022. – №1. Том 185. – Б. 167–179.
Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 4 томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 510 б.
Керимбаева С.Е. Ономастическая экспликация мифологической модели мира в казахском языке: Автореф. ... канд. филол. наук. – Алматы, 2004. – 27 с.
Сейдімбек А. Алты томдық шығармалар жинағы. 2-том. Казақ әлемі. Этномәдени пайымдау. – Астана: Фолиант, 2010. – 816 б.
Қазақ ертегілері. 10 томдық шығармалар жинағы. 1-том. – Алматы: Өнер, 1997. – 405 б.
Қондыбай С. Арғықазақ мифологиясы. 4 томдық шығармалар жинағы. 3-том. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 486 б.
Жартыбаев А.Е. Тарихи көш жолдарында таңбаланған топонимдер (Сарыарқа өңірі материалдары негізінде) // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2020. – №4 (118). – Б. 179–190.
Тілеубердиев Б.М. Қазақ ономастикасының когнитивтік, лингвоконцептологиялық негіздері. – Алматы: Cyber Smith, 2019. – 316 б.
Сейдімбек А. Этномәдени пайымдау. – Алматы: Санат, 1997. – 464 б.
Уали Н. Қазақтың дәстүрлі сөзсаптамы: тілтанымдық үзіктер. – Алматы: Қазақ тілі, 2020. – 208 б.
REFERENCES
Tektіgul J.O., Duzmagambetov E.A., Baiadilova-Altybaeva A.B. Qazaq toponimderіnіn mifologialyq qabaty [Mythological layer of Kazakh toponyms] // Al-Farabi atyndagy Qazaq ulttyq universitetіnіn Habarshysy. Filologia seriasy. – 2022. – №1. Tom 185. – B. 167–179. [in Kazakh]
Qondybai S. Argyqazaq mifologiasy. 4 tomdyq shygarmalar jinagy. 1-tom [Proto-Kazakh mythology. Collection of works in 4 volumes. Volume 1]. – Almaty: Daik-Press, 2004. – 510 b. [in Kazakh]
Kerimbaeva S.E. Onomasticheskaia eksplikacia mifologicheskoi modeli mira v kazahskom iazyke: Avtoref. ... kand. filol. nauk. [Onomastic explication of the mythological model of the world in the Kazakh language: Abstract]. – Almaty, 2004. – 27 s. [in Russian]
Seidіmbek A. Alty tomdyq shygarmalar jinagy. 2-tom. Qazaq alemі. Etnomadeni paiymdau [Collection of works in six volumes. Volume 2. Kazakh world. Ethnocultural reasoning]. – Astana: Foliant, 2010. – 816 b. [in Kazakh]
Qazaq ertegіlerі. 10 tomdyq shygarmalar jinagy. 1-tom [Kazakh fairy tales. Collection of works in 10 volumes. Volume 1]. – Almaty: Oner, 1997. – 405 b. [in Kazakh]
Qondybai S. Argyqazaq mifologiasy. 4 tomdyq shygarmalar jinagy. 3-tom [Proto-Kazakh mythology. Collection of works in 4 volumes. Volume 3]. – Almaty: Daik-Press, 2004. – 486 b. [in Kazakh]
Jartybaev A.E. Tarihi kosh joldarynda tanbalangan toponimder (Saryarqa onіrі materialdary negіzіnde) [Toponyms marked on historical streets (based on the materials of the Saryarka region)] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2020. – №4 (118). – B. 179–190. [in Kazakh]
Tіleuberdiev B.M. Qazaq onomastikasynyn kognitivtіk, lingvokonceptologialyq negіzderі [Cognitive, linguoconceptological foundations of Kazakh onomastics]. – Almaty: Cyber Smith, 2019. – 316 b. [in Kazakh]
Seidіmbek A. Etnomadeni paiymdau [Ethnocultural reasoning]. – Almaty: Sanat, 1997. – 464 b. [in Kazakh]
Uali N. Qazaqtyn dasturlі sozsaptamy: tіltanymdyq uzіkter [Traditional Kazakh speech: language excerpts]. – Almaty: Qazaq tіlі, 2020. – 208 b. [in Kazakh]
