«Диуани хикметтегі» кейбір дауыссыз фонемалардың көне типтік және қазіргі сипаты
39 75
Кілт сөздер:
Диуани хикмет, Көкшетау нұсқасы, дауыссыз дыбыстар, консонанттар, архетип, дыбыс құбылысы,Аңдатпа
Мақалада «Диуани хикметтің» шамамен ХVII ғасырдың соңында араб-парсы
әліпбиімен жазылған Көкшетау нұсқасында қолданылған лексикалық және морфологиялық
бірліктердің құрамындағы кейбір дауыссыз дыбыстардың түрлі позициялардағы жазылу
үлгілері мен ерекшеліктерінен бастап, олардың көне мәтіндердегі архетиптері, олардың
кейбіріне байланысты анлаут, инлаут және ауслаут позициялардағы ұяңдану, қатаңдану,
ассибиляция, апокопа, гаплология, геминация, синкопа, т.б. фонетикалық құбылыстар,
сонымен бірге бұл фонетикалық құбылыстардың себептері жайында сөз болады. Сәйкесінше
мақалада конфронтивті (сипаттамалы), синхорониялық (салыстырмалы), диахрониялық
(тарихи), контрастивті (салғастырмалы) әдістер қолданыла отырып, мәтін тіліндегі
консонанттардың Орхон-Енисей (VII–VIII ғғ.), Қарахан (X–XII ғғ.), Хорезм (XI–XIII ғғ.),
көне Анадолы (XIII–XV ғғ.), көне қыпшақ (XIII–XVI ғғ.), шағатай (XIII–XIX ғғ.) дәуірінде
жазылған түркі мәтіндеріндегі және де қазіргі түркі тілдеріндегі сипат-көрінісіне байланысты
ғылыми анализ жасалады. Белгіленген мақсат-міндетке орындау үшін тақырыпты жан-жақты
зерттеген шетелдік және отандық ғалымдардың ғылыми зерттеулеріндегі деректер, ғылыми
тұжырымдар, жіктелімдер негізге алынды.
Әдебиеттер тізімі
Ladefoged P., Disner S. Vowels and Consonants. 3rd Edition. – United Kingdom: Blackwell Publishing
Ltd, 2012. – 152 s.
Susanne F., Birkholz P. Phonetics of Consonants // Oxford Research Encyclopedia of Linguistics
Chapter: e-410. – Oxford University Press, 2019. – P. 18–23.
Айдаров Ғ., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс, 2004. – 360 б.
Talat T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. – 328 s.
Томанов М. Түркі тілдерінің салыстырмалы грамматикасы. – Алматы: Қазақ университеті, 1992.
– 192 б.
Gabain A. Eski türkçenin grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. – 314 s.
Жүнісбек Ә. Қазақ фонетикасы. – Алматы: Арыс, 2009. – 312 б.
Utebekov S. Divân-ı hikmet‘in Kökşetav nüshasi. – Çanakkale: Paradigma Akademi, 2021. – 513 s.
Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine / Çev. Hüseyin Sesli. – Erzurum: Kesit Yayınları,
– 17 s.
Akar A. Oğuzların dili. Eski Anadolu türkçesine giriş. – İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018. – 335 s.
Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu Lugâti’t-Türk / Haz. Ahmet B. Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. – Ankara: Türk
Dil Kurumu Yayınları, 2014. – 1098 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. – 214 s.
Korkmaz Z. Türk dili üzerine araştırmalar. III. cilt. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995. –
s.
Akatürk K. Dîvânu Luġati’t türk’e göre XI. Yüzyıl türk lehçe bilgisi. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2013. – 660 s.
Eckmann J. Harezm, kıpçak ve çağatay türkçesi üzerinde araştırmalar / Çev. Osman Fikri Sertkaya. –
Ankara: Türk dil kurumu yayınları, 2017. – 438 s.
Ata A. Harezm-Altın ordu türkçesi. – İstanbul: Kebikeç yayınları, 2002. – 111 s.
Eckmann J. Çağatayca El Kitabı / Çev. Günay Karaağaç. – İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat
Fakültesi Yayınları, 2017. – 232 s.
Argunşah M. Çağatay Türkçesi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. – 308 s.
Karamanlıoğlu A.F. Kıpçak türkçesi grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1994. – 164 s.
Korkmaz Z. Türkiye türkçesinin temeli oğuz türkçesinin gelişimi. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2013. – 230 s.
Yücel B. Bâbûr dîvânı. – Ankara: Atatürk kültür merkezi yayını, 1995. – 575 s.
Gemalmaz E. Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerinin dili // Atatürk üniveristesi Türkiyat araştırmaları
enstitüsü dergisi. – 1994. – Sayı: 1. – S. 4–18.
Atalay B. Mâhmud Kaşgarlı Divanü lȗgat-it türk. C. I. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006. –
s.
Arat R.R. Atebetü’l Hakayık. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992. – 417 s.
Öner M. Bugünkü Kıpçak Türkçesi. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1998. – 270 s.
Kargı Z. Şecire-i Terākime’deki Manzum Parçalar Üzerine // Türk Dilleri Araştırmaları. – 1991. – Sayı:
– S. 80–97.
Karaağaç G. Lutfî divani (Giriş-metin-dizin-tipkibasim). – Ankara: Türk dil kurumu yayınları, 1997. –
s.
Өтебеков С. «Диуани хикметтегі» діни терминдердің түркілік қабаты (Көкшетау нұсқасының
негізінде) // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2021. – №3(121). – Б. 39–56.
Dilaçar A. Kutadgu Bilig İncelemesi. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. – 202 s.
Ескеева М. Көне түркі және қазіргі қыпшақ тілдерінің моносиллабтық негіздері. – Алматы:
Арыс, 2007. – 360 б.
Yüce N. El-Hvārizmi, Ez-Zamahşari. Mukaddimetü’l-edeb. hvārizm türkçesi ile tercümeli şuşter
nüshasi. – Ankara: Türk dil kurumu yayınları, 1993. – 227 s.
Öztürk A. “Memlûk türkçesi bir kıpçak lehçesi midir?”// Dil araştırmaları. – 2018. – Sayı: 23. – S. 173–
33. Serebrennikov B.A., Gadjieva N.Z. Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı-tarihî grameri. – Ankara: Türk
dil kurumu yayınları, 2011. – 255 s.
Сыздықова Р. Ясауи хикметтерінің тілі. – Алматы, Ел-Шежіре, 2014. – 664 б.
Kalsın Ş. Harezm türkçesinde isim. Ankara Üniversitesi Doktora Tezi. – Ankara, 2004. – 352 s.
Eraslan K. Eski uygur türkçesi grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. – 664 s.
Мырзабеков C. Қазақ тілінің дыбыс жүйесі. – Алматы: Сөздік-Словарь, 1999. – 200 б.
Түймебаев Ж., Сағидолда Г., Ескеева М. Түркі тілдерінің салыстырмалы тарихи грамматикасы. –
Алматы: Қазығұрт, 2017. – 324 б.
Karaağaç G. Türkçenin Ses Bilgisi. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2010. – 128 s.
Ladefoged P., Disner S. Vowels and Consonants. 3rd Edition. – United Kingdom: Blackwell Publishing
Ltd, 2012. – 152 s.
Susanne F., Birkholz P. Phonetics of Consonants // Oxford Research Encyclopedia of Linguistics
Chapter: e-410. – Oxford University Press, 2019. – P. 18–23.
Aydarov G., Orazov M. Turkitanuga kirispe [Introduction to Turkology]. – Almaty: Arys, 2004. –
b. [in Kazakh]
Talat T. Orhon türkçesi grameri [Orkhon Turkish Grammar]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
– 328 s. [in Turkish]
Tomanov M. Turki tilderinin salystyrmaly grammatikasy [Comparative Grammar of Turkic languages].
– Almaty: Qazaq universiteti, 1992. – 192 б. [in Kazakh]
Gabain A. Eski türkçenin grameri [Grammar of Old Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
– 314 s. [in Turkish]
Junisbek A. Qazaq fonetikasy [Phonetics of the Kazakh Language]. – Almaty: Arys, 2009. – 312 b. [in
Kazakh]
Utebekov S. Divân-ı hikmet‘in Kökşetav nüshası [Kokshetav's copy of Divan-i Hikmet]. – Çanakkale:
Paradigma Akademi, 2021. – 513 s. [in Turkish]
Trier J. Kelime alanları ve kavram alanları üzerine [On word fields and concept fields] / Çev. Hüseyin
Sesli. – Erzurum: Kesit yayınları, 1969. – – 17 s. [in Turkish]
Akar A. Oğuzların dili. Eski Anadolu türkçesine giriş [The language of the Oghuzs. Introduction to Old
Anatolian Turkish]. – İstanbul: Ötüken Yayınları, 2018. – 335 s. [in Turkish]
Kâşgarlı Mahmud. Dîvânu lugâti’t-türk [Mahmud of Kashgar. Diwanu Lugati’t-Turk] / Haz. Ahmet B.
Ercilasun, Ziyat Akkoyunlu. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. – 1098 s. [in Turkish]
Hacıeminoğlu N. Karahanlı türkçesi grameri [Karakhanid Turkish grammar]. – Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları, 1996. – 214 s. [in Turkish]
Korkmaz Z. Türk dili üzerine araştırmalar [Research on Turkish language]. III. cilt. – Ankara: Türk Dil
Kurumu Yayınları, 1995. – 880 s. [in Turkish]
Akatürk K. Dîvânu luġati’t türk’e göre XI. yüzyıl türk lehçe bilgisi [According to Diwanu Lugati't Turk,
XI. Century Turkish Dialect Information]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. – 660 s. [in
Turkish]
Eckmann J. Harezm, kıpçak ve çağatay türkçesi üzerinde araştırmalar [Research on Khwarezm,
Kipchak and Chagatai Turkish] / Çev. Osman Fikri Sertkaya. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
– 438 s. [in Turkish]
Ata A. Harezm-Altın ordu türkçesi [Khwarezm-Altın Orda Turkish]. – İstanbul: Kebikeç Yayınları,
– 111 s. [in Turkish]
Eckmann J. Çağatayca el kitabı [Chagatai handbook] / Çev. Günay Karaağaç, – İstanbul: İstanbul
Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 2017. – 232 s. [in Turkish]
Argunşah M. Çağatay türkçesi [Chagatai Turkish]. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2013. – 308 s. [in
Turkish]
Karamanlıoğlu A.F. Kıpçak türkçesi grameri [Kipchak Turkish grammar]. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 1994. – 164 s. [in Turkish] 20. Korkmaz Z. Türkiye türkçesinin temeli oğuz türkçesinin gelişimi [The basis of Türkiye Turkish, the
development of Oguz Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013. – 230 s. [in Turkish]
Yücel B. Bâbûr dîvânı [Babur's Court]. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1995. – 575 s. [in
Turkish]
Gemalmaz E. Ahmed-i Yesevî’nin hikmetlerinin dili [The language of Ahmed-i Yesevî's wisdom] //
Atatürk Üniveristesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. – 1994. – Sayı: 1. - S. 4–18. [in Turkish]
Atalay B. Mâhmud Kaşgarlı Divanü lȗgat-it türk [Makhmud Kashgarli Diwanu Lugat-it Turk]. C. I. –
Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006. – 530 s. [in Turkish]
Arat R.R. Atebetü’l hakayık [Atebetu’l Hakayik]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1992. – 417 s.
[in Turkish]
Öner M. Bugünkü kıpçak türkçesi [Modern Kipchak Turkish]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları,
– 270 s. [in Turkish]
Kargı Z. Şecire-i terākime’deki manzum parçalar üzerine [On the verse pieces in Şecire-i terākime]
// Türk Dilleri Araştırmaları. – 1991. – Sayı: 1. – S. 80–97. [in Turkish]
Karaağaç G. Lutfî divanı (Giriş-Metin-Dizin-Tıpkıbasım) [Lutfî's divan (Introduction-Text-IndexFiction)]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997. – 732 s. [in Turkish]
Utebekov S. “Diwani hikmettegi” dini terminderdiñ turkilik qabatı (Kokshetaw nusqasınıñ negizinde)
[Turkish layer of religious terms in “Diwani hikmet” (based on Kokshetau's version)] // Iasaui
universitetinin habarshısı. – 2021. – №3(121). – B. 39–56. [in Kazakh]
Dilaçar A. Kutadgu bilig incelemesi [Kutadgu information review]. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2016. – 202 s. [in Turkish]
Eskeeva M. Köne türki jäne qıpshaq tülderiniŋ monosilabtıq negizderi [Monosyllabic bases of Old
Turkic and modern Kypchak languages]. – Almaty: Arys, 2007. – 360 b. [in Kazakh]
Yüce N. El-Hv
ārizmi, Ez-Zamahşari. Mukaddimetü’l-edeb. hv
ārizm türkçesi ile tercümeli Şuşter nüshası
[Al-Hwarizmi, Ez-Zemahseri. Mukaddimetu'l-Edeb. Shushtar Copy in Hwarizm Turkish with
Translation]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993. – 227 s. [in Turkish]
Öztürk A. Memlûk türkçesi bir kıpçak lehçesi midir? [Is Mamluk Turkish a Kipchak Dialect?] // Dil
Araştırmaları. – 2018. – Sayı: 23. – S. 173–203. [in Turkish]
Serebrennikov B.A., Gadjieva N.Z. Türk yazı dillerinin karşılaştırmalı-tarihî grameri [Comparativehistorical grammar of Turkic written languages]. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 255 s.
[in Turkish]
Syzdyqova R. Iasaui hikmetterinin tili [The language of Yasawi wisdom]. – Almaty: El-Shejire, 2014. –
b. [in Kazakh]
Kalsın Ş. Harezm türkçesinde isim [Harezm is a Turkish name]. – Ankara Üniversitesi Doktora Tezi. –
Ankara, 2004. – 352 s. [in Turkish]
Eraslan K. Eski uygur türkçesi grameri [Old Uyghur Turkish grammar]. – Ankara: Türk Dil Kurumu
Yayınları, 2012. – 664 s. [in Turkish]
Mırzabekov S. Qazaq tilinin dybys juiesi [Sound system of the Kazakh language]. – Almatı: SozdikSlovar, 1999. – 200 b. [in Kazakh]
Tuimebaev J., Sagidolda G., Eskeeva M. Turki tilderinin salystyrmaly tarihi grammatikasy
[Comparative historical grammar of Turkic languages]. – Almatı: Qazygurt, 2017. – 324 b. [in Kazakh]
Karaağaç G. Türkçenin ses bilgisi [Turkish phonetics]. – İstanbul: Kesit Yayınları, 2010. – 128 s. [in
Turkish]
