«ДИУАНИ ХИКМЕТТІҢ» ТІЛДІК ЖӘНЕ СТИЛЬДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖАЙЫНДАҒЫ ЗЕРТТЕУЛЕР МЕН ҒЫЛЫМИ ТҰЖЫРЫМДАР
147 213
Кілт сөздер:
Қожа Ахмет Ясауи, Диуани хикмет, тілдік ерекшеліктер, ғылыми тұжырымдар, шағатай тілі, қазіргі түркі тілдері, көне түркі тілі.Аңдатпа
Мақалада автор түркі халықтарының ортақ мұраларының бірі саналатын «Диуани хикметтің» тілдік және стильдік ерекшеліктері жайындағы отандық және алыс-жақын шетелдерде жарық көрген зерттеулер мен ғылыми тұжырымдарға талдау жүргізеді. Атап айтқанда, А. Вамбери, Ә. Нажип, Т. Менцел, Е. Бертельс, А.К. Боровков, А.Н. Кононов, Н. Баскаков, Ф.М. Көпрүлү, Э. Рустамов, Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томанов, К. Эраслан, М. Оразов, Ғ. Мұсаев, А. Гүзел, Р. Сыздықова, Л. Кадырова, А. Мухтаров, У. Санақулов, У. Турсунов, Б. Урунбоев, А. Алиев секілді көптеген ғалымдардың Ясауи хикметтерінің тілдік ерекшеліктеріне байланысты пікір-көзқарастарына ғылыми тұрғыдан талдау жасайды. Алдымен «Диуани хикметтің» түркі тілдерінің қай бұтағына жатады деген мәселеге байланысты ғалымдар арасында сан алуан пікірлердің барын айта келе, бұл пікірлердің бір-біріне қарама-қайшы болуының негізгі себебін ескерткіштің нұсқаларының тым көптігімен және нұсқалардың мазмұндық, сондай-ақ тілдік ерекшеліктері жағынан бір-бірінен айырмашылығының болуымен байланыстырады. Одан соң Қожа Ахмет Ясауидің тұсында хатқа түскен «Диуани хикмет» нұсқасының күнімізге жетпеуі де ғалымдар арасында түрлі пікір айтуға себеп болып жүргенін тілге тиек етеді. Осы аралықта автор Ясауи хикметтері көне түрік тілінде немесе Қарахан дәуірінде жазылған деген пікірлердің негізсіздігін, сондай-ақ қазіргі түркі тілдерінің біріне немесе бір бұтағына теле салудың да сол тілдің немесе тілдер тобының кейбір ерекшеліктерін естен шығарып алудың салдары деген пікір білдіреді. Осыған байланысты ғалымдардың ой-пікірлері мен тұжырымдарына қосылатындығын немесе қарсылығын білдіру барысында өз ойын дәлелдеп көрсету үшін «Диуани хикметке» тән кейбір фонетикалық, морфонологиялық және лексика-грамматикалық ерекшеліктерді түркі халықтарының көне ескерткіштеріндегі және қазіргі түркі тілдеріндегі қолданыстарымен салыстырып, нақты мысалдарды негізге алады.
Әдебиеттер тізімі
Қамбарбекова Г.А. Мехман-Наме-и Бухара шығармасының зерттелуі және оның қазақ тіліне аударылу мәселелері // Известия НАН. Часть 2. Серия общественных наук. – 2011. – С. 42–47.
Eraslan K. Dîvân-ı hikmet. islâm ansiklopedisi. – İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı, 2012. – S. 429–430.
Köprülü M.F. Ahmed Yesevî. İslâm ansiklopedisi. 1. cilt. – İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1993. – S. 210–215.
Tulum M.M. Dîvân-ı hikmet: Hikmetler mecmuası – Mısır Nüshası 1650. – İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2019. – 350 s.
Құрышжанов Ә. Тіл тарихы туралы зерттеулер. – Алматы: Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, 2011. – 614 б.
Köprülü M.F. Türk edebiyatında ilk mutasavvıflar. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976. – 560 s.
Erhan A. Ahmed Yesevi üzerinde bir bibliyografya denemesi // Bir Türk Dünyası İncelemeleri. – 1995. – №3. – S. 3–32.
Bozkurt B. Ahmed Yesevi bibliyografyasi: Türkiye’de Yesevi ile İlgili Çalışmalara Dair Değerlendirmeler // Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. – 2016. – Volume 11/17 Fall. – S. 283–335.
Hasan N. Batı’da Yesevîlik çalışmaları // Türk Kültürü мe Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi. – 2012. S.: 61. – S. 151–168.
Vámbéry Á. Ćagataische sprachstudien. – Leipzig, 1867. – 368 s.
Akün Ö.F. Mehmed Fuad Köprülü / İslâm Ansiklopedisi, 28. cilt. – İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 2003. – S. 471–486.
Köprülü M.F. Türk edebiyatı tarihi. – İstanbul: Ötüken Neşriyatı, 1980. – 550 s.
Menzel T. Die ältesten türkischen mystiker // Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft, cilt 79, Halle: Universitäts-und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt, 1925. – S. 268–279.
Кононов А.Н. Предисловие к книге Э. Наджипа «Исследования по истории тюркских языков ХІ–ХІV вв.». – М.: Наука, 1989. – 291 c.
Рустамов Э. Ахмад Яссави хикматларида тарих ва хаёт садоси // Ўзбек тили ва адабиёти. – 1972. – №4–5. – С. 75–78.
Macit M. Divan-ı hikmet. Türk dünyası ortak edebiyatı, Türk dünyası edebiyat kavramları ve terimleri ansiklopedik sözlüğü. 2. cilt. – Maltepe-Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 2003. – 520 s.
Наджип Э.Н. Кипчакско-огузский литературный язык Мамлюкского Египта ХІV века: Автореф. дисс. ... докт.филол.наук. – М., 1965. – 9 с.
Жұбанов Қ. Қазақ тілі жөніндегі зерттеулер. – Алматы: Мемлекеттік тілді дамыту институты, 2010. – 608 б.
Боровков А.К. Очерки по истории узбекского языка (определение языка хикматов Ахмада Ясеви) // Советское Востоковедение. V часть. – Москва-Ленинград: Издательство Академии Наук СССР, 1948. – С. 229–250.
Маллаев Н. Ўзбек адабиёти тарихи. – Тошкент: Ўқитувчи нашриёти, 1965. – 659 б.
Kabaklı A. Türk еdebiyatı tarihi. C. 2. – İstanbul: Türk Edebiyatı Vakfı Yayınları, 1966. – 904 s.
Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
Қайдар Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс, 2004. – 358 б.
Eraslan K. Yesevî’nin Fakr-nâmesi // İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. – 1977. – Sayı: 22. – S. 45–120.
Güzel A. Ahmed Yesevî’nin Fakr-nâme’si üzerine bir inceleme. – Ankara: Öncü Basımevi, 2008. – 414 s.
Eraslan K. Ahmed Yesevi ve Divan-ı hikmeti // Türk edebiyatı özel sayısı. – 1989. – Sayı: 192. – S. 13–14.
Eraslan K. Ahmed Yesevi’nin hayatı // Türk edebiyatı özel sayısı. – 1989. – Sayı: 192. – S. 37–43.
Eraslan K. Ahmed Yesevi. İslam ansiklopedisi. 2. cilt. – Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 1989. – S. 159–161.
Eraslan K. Hoca Ahmed Yesevi ve Emir Timur hakkında bir belge // Hacettepe Üniversitesi Türkiyat araştırmaları. – Ankara, 2010. – S. 353–448.
Eraslan K. Ahmed Yesevi Dîvân-ı hikmet’ten seçmeler. – Ankara: T. C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000. – 504 s.
Helilili M. Divan-ı hikmet’in uygurlar arasında bulunan nüshaları / Uluslararası geçmişten geleceğe Hoca Ahmed Yesevi sempozyumu. – İstanbul 26-28 Eylül 2016. C. 2. – S. 867–880.
Ишмухамедова М. «Девони хикматнинг» кулёзмалари: Автореф. дисс. ... канд. филол. наук. – Тошкент, 1995. – 22 б.
Кадырова Л. Лексико-семантические и стилистические особенности хикметов Ахмада Ясави (по Казанским изданием): дисс. ... канд. филол. наук. – Казань, 2002. – 26 б.
Caferoğlu A. Türk dili tarihi. I-II. cilt. – İstanbul: Enderun Kitabevi, 1984. – 215 s.
Ercilasun A.B. Başlangıçtan yirminci yüzyıla türk dili tarihi. – Ankara: Akçağ Yayınları, 2004. – 486 s.
Akar А. Türk dili tarihi. – İstanbul: Ötüken neşriyat, 2016. – 336 s.
Турсунов У., Урунбоев Б., Алиев А. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Адабиот ва санаат нашрияты, 1989. – 282 б.
Мухтаров A., Санақулов У. Ўзбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Уқитивчи, 1995. – 159 б.
Турсунов У., Урунбоев Б., Алиев А. Узбек адабий тили тарихи. – Тошкент: Адабиот ва санаат нашрияты, 1995. – 320 б.
Сибгатуллина Ә. Илаһи гашыйклар юлынан (суфичылык турында очерклар). – Казанъ: Кыйбла нешерияты, 1999. – 144 б.
Сибгатуллина Ә. Татар әдәбиятында суфичылык (чыканаклар, тематика хәм жанр үзенчлеклере): дисс. ... канд. филол. наук. – Алабуга, 2000. – 381 с.
Сыздықова Р. Ясауи хикметтерінің тілі. – Алматы: Ел-шежіре, 2004. – 664 б.
Қоңыратбаев Ә. Көне мәдениет жазбалары. – Алматы: Ана тілі, 1991. – 146 б.
Боровков А.К. Очерки по истории узбекского языка (определение языка хикметов Ахмада Ясеви) // Советское востоковедение. – 1948. – №5. – С. 229–250.
Келімбетов Н. Ежелгі әдеби жәдігерлер. – Алматы: Алатау, 2005. – 490 б.
Kaymaz Z. Hoca Ahmet Yesevî'nin hikmetlerindeki oğuz türkçesi unsurları // Türk dünyası araştırmaları. Ağustos. – 2002. – Sayı: 139. – S. 155–162.
Utebekov S. Dıvân-i Hıkmet’ın Kökşetav Nüshasında Anlam Alanları Açısından Türkçe Kökenlı İsimlerim Değerlendirilmesi // Ясауи университетінің хабаршысы. – 2022. – №2 (124). – S. 58–78.
REFERENCES
Qаmbаrbekоvа G.А. Mehmаn-Nаme-i Buhаrа shygаrmаsynyn zerttelui jane оnyn qаzаq tiline аudаrylu maseleleri [The study of Mehman-Name-i Bukhara and the problems of its translation into the Kazakh language] // Izvestia NАN. Chаst 2. – Аlmаty: Seria оbshestvennyh nаuk. – 2011. – S. 42–47. [in Kazakh]
Eraslan K. Divan-i hikmet [Diwan-i hikmet]. Islam ansiklopedisi. C. 9. – Istanbul: Tirkiye Diyanet Vakfy, 2012. – S. 429–430. [in Turkish]
Koprulu M.F. Ahmed Yesevi [Ahmet Yesewi]. Islam ansiklopedisi. 1. cilt. – Istanbul: Milli Egitim Basymevi, 1993. – S. 210–215. [in Turkish]
Tulum M.M. Divan-i hikmet: Hikmetler mejmuasy – Mysyr Nushasy 1650 [Diwan-i Hikmet: The Journal of Wisdom – Egyptian Copy 1650]. – Istanbul: Ketebe Yaiynevi, 2019. – 350 s. [in Turkish]
Quryshjаnоvа A. Til tаrihy turаly zertteuler [Studies on the history of language]. – Аlmаty: Qаzаq Memlekettik Qyzdаr Pedаgоgikаlyq Universiteti, 2011. – 614 b. [in Kazakh]
Koprulu M.F. Turk edebiyatynda ilk mutasavvyflar [The first mystics in Turkish literature]. – Ankara: Turk Tarih Kurumu Basymevi, 1976. – 560 s. [in Turkish]
Erhan A. Ahmed Yesevi uzerinde bir bibliyografia denemesi [A bibliography essay on Ahmed Yesevi]// Bir Turk Dunyasy Injelemeleri. – 1995. – №3. – S. 3–32. [in Turkish]
Bozkurt B. Ahmed Yesevi bibliyografiasi: Turkiye’de Yesevi ile ilgili chalyshmalara dair degerlendirmeler [Ahmed Yesevi Bibliography: Evaluation of Studies Related to Yesevi in Turkey] // Turkish Studies International Periodical for the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 11/17 Fall, 2016. – S. 283–335. [in Turkish]
Hasan N. Baty’da Yesevilik chalyshmalary [Yesevi studies in the West] // Turk kulturu ve Hajy Bektash Veli arashtyrma dergisi. – 2012. – S.: 61. – S. 151–168. [in Turkish]
Vambery A. Chagataische sprachstudien [Ćagatai language studies]. – Leipzig, 1867. – 368 s. [in German]
Akun O.F. Mehmed Fuad Koprulu [Mehmed Fuad Koprulu] // Islam ansiklopedisi, 28. jilt. – Istanbul: Milli Egitim Basymevi, 2003. – S. 471–486. [in Turkish]
Koprulu M.F. Turk edebiyaty tarihi [Turkish literature history]. – Istanbul: Otuken Neshriaty, 1980. – 550 s. [in Turkish]
Menzel T. Die altesten turkischen mystiker [The oldest Turkish mystics] // Zeitschrift der Deutschen Morgenlandischen Gesellschaft, cilt 79, Halle: Universitats-und Landesbibliothek Sachsen-Anhalt, 1925. – S. 268–279. [in German]
Kоnоnоv А.N. Predislоviye k knige E.Nаdjipа «Issledоvаnia pо istоrii tiurkskih iazykov XI–XIV vv.» [Preface to the book by E. Najip “Studies on the history of the Turkic languages of the XI–XIV centuries”]. – M.: Nаukа, 1989. – 291 s. [in Russian]
Rustаmоv E. Ahmad Yassavi hikmatlarida tarih va hayot sadosi [The sound of history and life in the wisdom of Ahmed Yassavi]// «Uzbek tili vа аdаbiyоti». – 1972. – №4-5. – S. 75–78. [in Uzbek]
Majit M. Divan-i hikmet [Diwan-i hikmet] // Turk duniasy ortak edebiaty, Turk duniasy edebiat kavramlary ve terimleri ansiklopedik sozlugu. 2. jilt. – Maltepe-Ankara: Ataturk Kultur Merkezi Yaiyny, 2003. – 520 s. [in Turkish]
Nаdjip E.N. Kipchаkskо-оguzskiy literаturnyi iazyk Mаmliukskоgо Egiptа XIV vekа [Kipchak-Oguz literary language of Mamluk Egypt of the 14th century]. – Аvtоref. diss. ... dоkt. filol. nauk. – M., 1965. – 9 s. [in Russian]
Jubаnоv Q. Qаzаq tili jonindegi zertteuler [Studies on the Kazakh language]. – Аlmаty: Memlekettik tildi dаmytu instituty, 2010. – 608 b. [in Kazakh]
Bоrоvkоv А.K. Оcherki pо istоrii uzbekskоgо iazykа (оpredelenie iazykа hikmаtоv Аhmаdа Yasevi) [Essays on the history of the Uzbek language (definition of the Hikmat language by Ahmad Yasevi)] // Sоvetskoe Vоstоkоvedenie. V chаst. – Mоskvа-Leningrаd: Izdаtelstvо Аkаdemii Nаuk SSSR, 1948. – S. 229–250. [in Russian]
Mаllаev N. Uzbek аdаbiоti tаrihi [History of Uzbek literature]. – Tоshkent: Uqituvchi nаshriоti, 1965. – 659 b. [in Uzbek]
Kabakly A. Turk еdebiyaty tarihi [History of Turkish literature]. C. 2. – Istanbul: Turk Edebiaty Vakfy Yayinlary, 1966. – 904 s. [in Turkish]
Аidаrоv G., Quryshjаnоv A., Tоmаnоv M. Kone turki jаzbа eskertkishterinin tili [The language of ancient Turkic written monuments]. – Аlmаty: Mektep, 1971. – 272 b. [in Kazakh]
Qаydаr A., Оrаzоv M. Turkitаnugа kirispe [Introduction to Turkic studies]. – Аlmаty: Аrys, 2004. – 358 b. [in Kazakh]
Eraslan K. Yesevi’nin Fakr-namesi [Fakr-names of Yesevi] // Istanbul Universitesi Edebiat Fakultesi Turk Dili ve Edebiaty Dergisi. – 1977. – Sayı: 22. – S. 45–120. [in Turkish]
Guzel A. Ahmed Yesevi’nin Fakr-name’si uzerine bir injeleme [A Study on Ahmed Yesevi's Fakr-name]. – Ankara: Onju Basymevi, 2008. – 414 s. [in Turkish]
Eraslan K. Ahmed Yesevi ve Divan-i hikmeti [Ahmed Yesevi and Diwan-i hikmet] // Turk edebiaty ozel saiysy. – 1989. – Sayı: 192. – S. 13–14. [in Turkish]
Eraslan K. Ahmed Yesevi’nin hayaty [Ahmet Yesevi's life] // Turk edebiaty ozel saiysy. – 1989. – Saiy: 192. – S. 37–43. [in Turkish]
Eraslan K. Ahmed Yesevi. Islam ansiklopedisi [Ahmed Yesevi. Islamic encyclopedia]. 2. jilt. – Ankara: Turkie Dianet Vakfy, 1989. – S. 159–161. [in Turkish]
Eraslan K. Hoca Ahmed Yesevi ve Emir Timur hakkynda bir belge [A document about Hoca Ahmed Yesevi and Emir Timur] // Hajettepe Universitesi Turkiat arashtyrmalary. – 2010. – S. 353–448. [in Turkish]
Eraslan K. Ahmed Yesevi Divan-i hikmet’ten sechmeler [Selections from Ahmed Yesevi Divan-i Wisdom]. – Ankara: T. J. Kultur Bakanlygy Yaiynları, 2000. – 504 s. [in Turkish]
Helilili M. Divan-i hikmet’in uygurlar arasynda bulunan nyshalary [Copies of Divan-i Wisdom among the Uyghurs] // Uluslararasy gechmishten gelejege Hoja Ahmed Yesevi sempoziumu. – Istanbul 26-28 Eylul 2016. – C. 2. – S. 867–880. [in Turkish]
32.Ishmuhаmedоvа M. «Devоni hikmаtning» kuliоzmаlаri [Manuscripts of Devoni Hikmat]: Avtoref. diss. ... kand. filol. nauk. – Tоshkent, 1995. – 22 b. [in Uzbek]
Kаdirоvа L. Leksikо-semаnticheskie i stilisticheskie оsоbennоsti hikmetоv Аhmаdа Yasаvi (pо Kаzаnskim izdаniam) [Lexico-semantic and stylistic features of the Khikmets of Ahmad Yasawi (according to the Kazan edition)]: diss. … kаnd. filol. nauk. – Kаzаn, 2002. – 26 s. [in Russian]
Jaferoglu A. Turk dili tarihi [Turkish language history]. I-II. jilt. – Istanbul: Enderun Kitabevi, 1984. – 215 s. [in Turkish]
Erjilasun A.B. Bashlangychtan iyrminci yuziyla turk dili tarihi [Turkish language history from the beginning to the twentieth century]. – Ankara: Akchag Yaiynlary, 2004. – 486 s. [in Turkish]
Akar А. Turk dili tarihi [Turkish language history]. – Istanbul: Otuken neshriat, 2016. – 336 s. [in Turkish]
Tursunоv U., Urunbоev B., Аliyev А. Uzbek аdаbi tili tаrihi [History of Uzbek literary language]. – Tоshkent: Аdаbiоt vа sаnаt nаshriaty, 1989. – 282 b. [in Uzbek]
Muhtаrоv A., Sаnаqulоv U. Uzbek аdаbi tili tаrihi [History of Uzbek literary language]. – Tоshkent: Uqitivchi, 1995. – 159 b. [in Uzbek]
Tursunоv U., Urunbоev B., Аliyev А. Uzbek аdаbi tili tаrihi [History of Uzbek literary language]. – Tоshkent: Аdаbiоt vа sаnаt nаshriaty, 1995. – 320 b. [in Uzbek]
Sibgаtullinа A. Ilаhi gаshyklаr iulynаn (sufichylyk turyndа оcherklаr) [From the path of divine lovers (essays on sufism)]. – Kаzаn: Kyblа nesheriaty, 1999. – 144 b. [in Tatar]
Sibgаtullinа A. Tаtаr adabiatyndа sufichylyk (chykаnаklаr, temаtikа ham jаnr uzenchleklere) [Sufism in Tatar literature (elbows, themes and genre features)]: diss. … kаnd. filol. nauk. – Аlаbugа, 2000. – 381 s. [in Tatar]
Syzdyqоvа R. Yasаui hikmetterinin tili [The language of Yasawi wisdom]. – Аlmаty: «El-shejire», 2004. – 664 b. [in Kazakh]
Qоnyrаtbаev A. Kone madeniet jаzbаlаry [Ancient culture records]. – Аlmаty: Аnа tili, 1991. – 146 b. [in Kazakh]
Bоrоvkоv А.K. Оcherki pо istоrii uzbekskоgо iazykа (оpredelenie iazykа hikmetоv Аhmаdа Yasevi) [Essays on the history of the Uzbek language (definition of the Hikmet language by Ahmad Yesewi)] // Sоvetskоe vоstоkоvedenie. – 1948. – №5. – S. 229–250. [in Russian]
Kelimbetоv N. Ejelgi adebi jadigerler [Ancient literary relics]. – Аlmаty: Аlаtаu, 2005. – 490 b. [in Kazakh]
Kaymaz Z. Hoja Ahmet Yesevi'nin hikmetlerindeki oguz turkchesi unsurları [Oghuz Turkish elements in the wisdom of Hoca Ahmet Yesewi] // Turk duniasy arashtyrmalary. Agustos. – 2002. – Sayı: 139. – S. 155–162. [in Turkish]
Utebekov S. Divan-i Hikmet’in Kokshetav Nushasynda Anlam Alanlary Achysyndan Turkche Kokenli Isimlerin Degerlendirilmesi [Names of Turkish Origin in Terms of Meaning Fields in the Kokşetav Copy of «Divân-ı Hikmet»] // Iasaui universitetіnіn habarshysy. – 2022. – №2 (124). – S. 58–78. [in Turkish]
