ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ӨҢІРІНДЕГІ ОТАРЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ ЖҮЙЕСІНІҢ ТАРИХИ АСПЕКТІЛЕРІ
139 198
Кілт сөздер:
жадидшілік, орыс-түзем мектептері, дәстүрлі мектептерді «елемеу» қағидасы, Қоңырқожа Қожықов.Аңдатпа
Мақала отарлық биліктің Түркістан өлкесінде білім жүйесін реформалаудағы қызметінің тарихын деректік негізде талдауға арналған. Отарлық билік өлкеде жаулап алу жұмыстарын аяқтаған соң шекараны нығайту; орыс қоныстанушыларына жағдай жасау; мақта өндіруді күрт арттыру; жергілікті мұсылман тұрғындарының саяси тұрақтылығын орнықтыру; білім беру жүйесін реформалау сияқты проблемалармен бетпе-бет келді. Мақалада осы проблемалардың арасында отарлық білім беру жүйесін қалыптастыруға бағытталған әрекеттерге тарихнамалық және деректік талдау жасалды.
Империялық мүддеге қызмет жасаған биліктің білім саясаты өлкедегі дәстүрлі білім беру жүйесін ығыстыру болды. Биліктің ислам діні мен діни мектептерге қатысты «елемеушілік» қағидасын ұстауы салдарынан дәстүрлі білім беру мекемелері үкіметтік қолдаудан шеттетілді деген тұжырым ұсынылды. Өлкедегі модернизацияланған білім беру түрлері – орыс-бұратана мектептері дәстүрлі мектептерді ығыстырды. Отарлық биліктің білім саясатымен іске асырылған реформалық өзгерістер тәжірибесін талдау білім беру жүйесін модернизациялаудың империялық мүддеге бағындырылғандығын көрсетті.
Өлкеде қалыптасқан жәдитшілік қозғалысының ағартушылық қызметі отарлық білім реформаларына балама ретінде ұсынылғандығы жайлы тұжырым жасалды. Сол сияқты жәдидтік идеялардың Қазақстанның оңтүстігіндегі ағартушылық қызметке жасаған ықпал-әсері туралы деректер талданды.
Әдебиеттер тізімі
Khazretali M. Tursun, Hakan AS, Kanat K. Bazarbaev, Aral Rezhep, Murat Kelesh. Colonial Nature of Public Education as a Factor of Ethnical Deformation // Utopía y praxis latinoamericana. año: 23, n° 82 (julio-septiembre), 2018, pp. 147-157. revista internacional de filosofía y teoría social. cesa-fces-universidad del zulia. maracaibo-venezuela. issn 1315-5216 / issn-e: 2477-9555.
Тажибаев Т. Просвещение и школы Казахстана во второй половине ХІХ века. – Алма-Ата: Казгосиздат, 1952. – 507 с.
Бендриков К.Е. Очерки по истории народного образования в Туркестане (1865–1924 годы). – М.: Изд-во Акад. Пед. Наук РСФСР, 1960. -509 с.
Абдурахимова Н.А. Основные направления российско-среднеазиатских отношений в сфере образования во второй половине ХІХ – начале ХХ в. // История: проблема объективности и нравственности. Материалы научной конференции. – Ташкент, 2003. – С. 47–51.
Карлыбаев М.А. Вопрос о народном образовании в Туркестане после завоевания царской Россией // История: проблемы объективности и нравственности. Материалы научной конференции. – Ташкент, 2003. – С.
Мухамедов С. Историко-источниковедческий анализ государственного регулирования ислама Российской империи в Туркестане (1864–1917). – Ташкент: Бактрия пресс, 2013. – 258 с.
Котюкова Т.В. Окраина на особом положении. Туркестан в преддверии драмы. – М.: Научно-политическая книга, 2016. – 391 с.
Сайфулмаликова С.С., Садықова Ә.Қ. Түркістан, Дала генерал-губернаторлығында құрылған мұғалімдер семинарияларының тарихынан (1879–1917 жылдар) // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. Тарих сериясы. – 2018. – №2 (89). – Б. 263–275.
Mukhatova O., Tleubekova G. Enlightening activities of the tsarist government in Semirechye in the early XX th century According to the Documents from the Fund of the Head of the Semirechye Region’s Resettlement Administration) // Journal of history. – 2020. – №2 (97). – P. 75–85.
Жолсейтова М. Қазақстандағы халық ағарту ісінің қалыптасуы мен даму тарихы (ХІХ ғасырдың ІІ жартысы – ХХ ғасырдың бас кезі): монография. – Түркістан: Тұран, 2022. – 172 б.
Буттино М. Революция наоборот. Средняя Азия между падением царской империи и образованием СССР / Перевод с итальянского Н. Охотина. – Москва: Звенья, 2007. – 446 с.
ТОМА (Түркістан облысы мемлекеттік архиві), Қ. 1129, 11-тіз., 277-іс, 28 п.
Остроумов Н.П. Отчет Туркестанской учительской семинарии за 25 лет ее существования (30 апр. 1879 – 30 авг. 1904). – Ташкент, 1904. – 78 с.
Туркестанские ведомости, 1895, 5 января № 1.
Центральная Азия в составе Российской империи. – М.: Новое литературное обозрение, 2008. – 464 с.
Алекторов А. Из истории развития образования среди киргизов Акмолинской и Семипалатинской области // Журнал Министерства Народного Просвещения. – 1905. – №12.
ӨРОМА (Өзбекстан Республикасының Орталық мемлекеттік архивы). Қ.И-47, тіз., 1, іс 764.
ӨРОМА. Қ.И-1, тіз., 31, іс 540.
ТОМА, Қ. 1129, 6-тіз., 29-іс, 8-12 пп.
ТОМА, Қ. 1129, 3-тіз., 55-іс, 1 п.
ТОМА, Қ. 1129, 6а-тіз., 12-іс, 4-5 пп.
Проект всеподданнейшего отчета генерал-адъютанта К.П. Кауфмана І по гражданскому управлению и устройству в областях Туркестанского генерал-губернаторства. 7 ноября 1967–25 марта 1881 гг. – СПб.: Военная типография, 1885. – 539 с.
Бахтурина А.Ю. Окраины российской империи: государственное управление и национальная политика в годы Первой мировой войны (1914–1917 гг.). – М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОСПЭН), 2004. – 392 с.
ӨРОМА. Қ.И-47, тіз., 1, іс 955.
ӨРОМА. Қ.И-1, тіз., 3 1, іс 943.
Узбекистон тарихи (1917-1991 йиллар) К.1. – Тошкент «Ozbekiston» РМИУ, 2019. – 560 б.
REFERENCES
Khazretali M. Tursun, Hakan AS, Kanat K. Bazarbaev, Aral Rezhep, Murat Kelesh. Colonial Nature of Public Education as a Factor of Ethnical Deformation // Utopía y praxis latinoamericana. año: 23, n° 82 (julio-septiembre), 2018, pp. 147-157. revista internacional de filosofía y teoría social. cesa-fces-universidad del zulia. maracaibo-venezuela. issn 1315-5216 / issn-e: 2477-9555.
Tazhibayev T. Procveshenie i shkoli Kazhakstana vo vtoroy polovine ХІХ veka [Education and schools of Kazakhstan in the second half of the XIX century]. – Alma-Ata: Kazgosizdat, 1952. – 507 s. [in Russian]
Bendrikov K.E. Ocherki po istoriya narodnogo obrazovaniya v Turkestane [Essays on the history of public education in Turkestan] (1865–1924 gody). -M., Izd-vo Akad. Ped. Nauk PSFSR,1960. – 506 s. [in Russian]
Abdurahimova N.A. Osnovnye napravleniia rossiisko-sredneaziatskih otnoshenij v sfere obrazovaniia vo vtoroj polovine XІX – nachale XX v. [The main directions of Russian-Central Asian relations in the field of education in the second half of the XIX – early XX century] // Istoriia: problema obiektivnosti i nravstvennosti. Materialy nauchnoi konferencii. – Tashkent, 2003. – S. 47–51. [in Russian]
Karlıbaev M. A. Vopros o narodnym obrazovanii v Turkestane posle zavoevaniya carskoy Rossiyey // Istoriia: problemy Obyektivnosti i naprabstvennosti. Materiyaly navuchnoi konferensii [The question of public education in Turkestan after the conquest by Tsarist Russia]. – Tashkent, 2003. – С. 105–112. [in Russian]
Muhamedov S. Istorika-istochnikovedcheskii analiz gosudarstvennogo regulirovaniye islama Rossiskoi imperii v Turkestane (1864–1917) [Historical and source analysis of the state regulation of Islam of the Russian Empire in Turkestan (1864–1917)]. – Tashkent: Baktria press, 2013. – 258 s. [in Russian]
Kotyukova T.B. Okraina na osobom poloshenii. Turkestan v pereddiveri dramy [The outskirts are in a special position. Turkestan on the eve of the drama]. – M.: Nauchno-politicheskaia kniga, 2016. – 391 s. [in Russian]
Saifulmalikova S.S., Sadykova A.K. Turkіstan, Dala general-gubernatorlygynda qurylgan mugalіmder seminariyalarynyn tarihynan (1879–1917 jyldar) [From the history of teachers' seminaries established in Dala Governorate, Turkestan (1879–1917)] // al-Farabi atyndagy QazUU Habarshysy. Tarih seriiasy. – 2018. – №2 (89). – B. 263–275. [in Kazakh]
Mukhatova O., Tleubekova G. Enlightening activities of the tsarist government in Semirechye in the early XX th century According to the Documents from the Fund of the Head of the Semirechye Region’s Resettlement Administration) // Journal of history. – 2020. – №2 (97). – P. 75–85.
Jolseitova M. Qazaqstandagy halyq agartu іsіnіn qalyptasuymen damu tarihy (XІX gasyrdyn ІІ jartysy – XX gasyrdyn bas kezі) [The history of formation and development of public education in Kazakhstan (second half of the XIXth century - beginning of the XXth century)]. Monografiya. – Turkіstan: Turan, 2022. – 172 b. [in Kazakh]
Buttino M. Revolusia naborot. Srednaya Azia mejdu padeniem carskoy imperii i obrozovaniiem SSSR [The revolution is the opposite. Central Asia between the fall of the Tsarist Empire and the formation of the USSR] / Perevod s italianskogo N. Ohotina. – Moskva: Zvenia, 2007. – 446 s. [in Russian]
TOMA (Turkіstan oblysy memlekettіk arhivі) [State archive of Turkestan region]. Q. 1129, 11-tіz., 277-іs, 28 p. [in Kazakh]
Ostroumov N.P. Otchet Turkestanskoi uchitelskoi seminari za 25 let ee sushestvovania (30 аpr. 1879 – 30 avg. 1904) [Report of the Turkestan Teachers' Seminary for 25 years of its existence (30 Apr. 1879 – 30 Aug. 1904)]. – Tashkent, 1904. – 78 s. [in Russian]
Turkestanskie vedomosti [Turkestan Vedomosti], 1895, 5 january № 1. [in Russian]
Centralnaya Asiia v sostave Rossıskoy imperii [Central Asia as part of the Russian Empire]. – M.: Novoye literaturnoye obozreniye, 2008. – 464 s. [in Russian]
Alektorov A. Iz istorii razvitiya obrozovaniya sredi kirgizov Akmolinskoy i Semiplatinskoy oblasti [From the history of the development of education among the Kyrgyz of Akmola and Semipalatinsk region] // Jurnal Minesterstva Narodnogo Prosvesheniya. – 1905. – № 12. [in Russian]
OROMA. (Ozbekstan Respublikasynyn Ortalyq memlekettіk arhivy) [Central State Archive of the Republic of Uzbekistan].Q. İ-47, tiz., 1, is 764. [in Uzbek]
OROMA. (Ozbekstan Respublikasynyn Ortalyq memlekettіk arhivy) [Central State Archive of the Republic of Uzbekistan].Q . İ-1, tiz., 31, is 540[in Uzbek]
TOMA (Turkіstan oblysy memlekettіk arhivі) [State archive of Turkestan region], Q. 1129, 6-tіz., 29-іs, 8-12 p. [in Kazakh]
TOMA (Turkіstan oblysy memlekettіk arhivі) [State archive of Turkestan region], Q. 1129, 3-tіz., 55-іs, 1 p. [in Kazakh]
TOMA (Turkіstan oblysy memlekettіk arhivі) [State archive of Turkestan region], Q. 1129, 6a - tіz., 12-іs, 4-5pp. [in Kazakh]
Proiekt vsepoddanneishego otcheta general-adyutanta K.P. Kavfmana I po Grajdanskomu upravleniiu i ustroystva v oblastiah Turkestanskogo general-gubernatora. 7 noiabria 1967–25 marta 1881 gg. [Draft of the most comprehensive report of Adjutant General K.P. Kaufman I on civil administration and organization in the regions of the Turkestan Governorate-General. November 7, 1967–25 March 1881]. – SPB.: Voiennaia tipografiia, 1885. – 539 s. [in Russian]
Bahturına A.Iu. Okrayiny rossiyskoy imperiy: gosudarstvennoe upravlenie i nacionalnaia politika v gody Pervoi mirovoi voiny (1914–1917 gg). [The Outskirts of the Russian Empire: Public Administration and National Policy during the First World War (1914–1917)]. – M.: «Rossiiskaia politicheskaia enciklopediia» (ROSPEN), 2004. – 392 s. [in Russian]
OROMA. (Ozbekstan Respublikasynyn Ortalyq memlekettіk arhivy) [Central State Archive of the Republic of Uzbekistan]. K. İ-47, Tiz, 1, is 955. [in Uzbek]
OROMA. (Ozbekstan Respublikasynyn Ortalyq memlekettіk arhivy) [Central State Archive of the Republic of Uzbekistan].K. İ-1, tiz., 31, is 943[in Uzbek]
Uzbekison tarihi (1917–1991 iillar) [History of Uzbekistan]. K.1. – Toshkent «Ozbekiston» RMIU, 2019. – 560 b. [in Uzbek]
