«Диуани хикметтегі» анатомиялық атаулардың түркі тілдеріндегі қолданыстарына байланысты салыстырмалы- салғастырмалы талдау
94 81
Ключевые слова:
Диван-и Хикмет, Кокшетауская версия, анатомические названия, части тела, соматизмыАннотация
мающих важное место в лексике Кокшетауской версии известного произведения средневекового поэта, суфийского толка Ходжи Ахмеда Ясави «Диван-и Хикмет». Анализируются более чем двадцать анатомических названий, встречающиеся в «Диван-и Хикмет», а также дается информация об использовании этих названий в исторических памятниках, в языках и диалектах современных тюркских народов. В статье подробно исследуются такие анатомические названия как ағыз «рот», арқа «спина», айақ ~ айағ «ноги», бағыр «печень», баш «голова», бел «талия», бойұн «шея», ич «живот», егин «плечо», елиг ~ ел «рука», көг(ү)с «грудь», көз «глаз», құлақ «ухо», өпке «легкие», сач «волосы», сақал «борода», сунгек «кость», тыл «язык», ұча «спина, лопатка», йүрек «сердце», йүз «лицо». В статье уделяется внимание фонетическим явлениям, которые встречаются в некоторых названиях, наряду с этим при описании употребления каждого названия в тюркских языках сравниваются как смысловые, так и личностные стороны. Наряду с этим, проведен сопостовительно-научный анализ мнений ученых в связи с созданием и формированием некоторых названий. Автором исследованы прямые и косвенные значения, а также многозначное значение некоторых названий. Кроме этого, в статье описаны значения и особенности употребления в тюркских языках соматизмов, встречающиеся в языке памятника, т.е. фразеологических выражений из анатомических названий.
Библиографические ссылки
Akar А. DüĢünen Türkçe. – Ġstanbul: Ötüken NeĢriyat, 2019. –340 s.
Қайдар Ә., Оразов М. Түркітануға кіріспе. – Алматы: Арыс баспасы, 2004. –360 б.
Tekin T. Irk Bitig. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. –132 s.
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s.
Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. C. IV. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s.
Mahmud B.A. Nehcü‟l-Ferâdis. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. –1392 s.
Гаркавец А. Кыпчакское письменное наследие. Том III. Кыпчакский словарь. – Алматы: Баур – Касеан, 2010. с. 1802.
Toparlı R., Vural H., Karaatlı R. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –337 s.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюркских языков: Общетюркские и межтюркские основы на гласные. АН СССР. Институт языкознания. – Москва: Издательство «Наука», 1974. с. 767.
Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –1204 s.
TaĢ Ġ. Kutadgu Bilig‟de Söz Yapımı. –Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. –281 s.
Айдаров Ғ. Орхон-Енисей және кӛне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Рауан баспасы, 1995. –160 б.
Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. –2244 s.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі, I том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Toparlı R. Harezm Türkçesi Grameri. – Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1985. –65 s.
Hacıeminoğlu N. Harezm Türkçesi ve Grameri. – Ankara: Ġstanbul Üniversitesi Yayınları, 1997. –194 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. –214 s.
Акар A. Түркі тілінің тарихы. – Алматы: Елтаным баспасы, 2017. –232 б.
Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. –512 s.
Түймебаев Ж., Сағидолда Г., Ескеева М. Түркі тілдерінің салыстырмалы-тарихи грамматикасы. – Алматы: Қазығұрт баспасы, 2017. –324 б.
Türkmen Diliniň DüĢündiriĢli Sözlügi. Iki tomluk. I tom. – AĢgabat: Ylym, 2015. –542 s.
ġirin H. Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı Ġncelemesi. – Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 2016. –751 s.
Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. –328 s.
Aksan D. Türkçenin Söz varlığı. – Ankara: Engin Yayınevi, 2004. –249 s.
Eraslan K. Mevlâna Sekkâkî Divanı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. –686 s.
Ўзбек тилининг изохли луғати. Ўзбекистон республикасы фанлар академияси Алишер Новоий номидаги тил ва адабиѐт институти. – Тошкент: «Ўзбекистон милий энциклопедияси» Давлат илмий нашриѐти, 2006–2008. –1502 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі, III том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Б». – Москва: Издательство «Наука», 1978. с. 349.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. II том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesi‟ne Büyük Sözlük. C. I. – Ġstanbul: BeĢir Yayınevi, 1999. –625 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. IX том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. XVI том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. VII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. - 742 б.
Бекжан О. Түркі күлбізік жазба ескерткіштері тілінің семиотика-семантикалық негіздері. – Алматы: Қазығұрт баспасы, 2015. –367 б.
Древнетюркский словарь (Редакторы В.М. Наделяев, Д.М.Насилов, Э.Р.Тенишев, А.М.Щербак). – Ленинград: Издательство «Наука», Ленинградское отделение, 1969. с. 677.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. V том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –751 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. IX том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Қ». – Москва: Издательство «Наука», 2000. – 261 б.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. X том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. с. 742.
Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –313 s.
Eraslan K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. –664 s.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. VIII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на буквы «В», «Г» и «Д». – Москва: Издательство «Наука». 1980. с. 395.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. XII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –742 б.
Севортян Э.В. Этимологический словарь тюрских языков. Общетюрские и межтюрские основы на букву «Л», «М», «Н», «П», «С». – Москва: Издательство «Восточная литература», 2003. с. 474.
Нұрмахамбетов Ә. Бес жүз бес сӛз. – Алматы: Рауан, 1994. –304 б.
ArgunĢah M. Çağatay Türkçesi. – Ġstanbul: Kesit Yayınları, 2013. –381 s.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. ХIV том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –798 б.
Türkmen Diliniň DüĢündiriĢli Sözlügi. Iki tomluk. II tom. – AĢgabat: Ylym, 2015. –542 s.
Қазақ әдеби тілінің сӛздігі. VII том. – Алматы: А. Байтұрсынов атындағы тіл білімі институты, 2011. –751 б.
References
Akar A. DüĢünen Türkçe. – Ġstanbul: Ötüken NeĢriyat, 2019. –340 s.
Qaıdar Á., Orazov M. Túrkіtanýǵa kіrіspe. – Almaty: Arys baspasy, 2004. –360 b.
Tekin T. Irk Bitig. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017. –132 s.
Caferoğlu A. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011. – 320 s.
Atalay B. Divanü Lȗgat-it Türk Dizini. C. IV. – Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1986. – 887 s.
Mahmud B.A. Nehcü‟l-Ferâdis. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014. –1392 s.
Garkavets A. Kypchakskoe pısmennoe nasledıe. Tom III. Kypchakskıı slovar. – Almaty: Baýr – Kasean, 2010. s. 1802.
Toparlı R., Vural H., Karaatlı R. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –337 s.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrkskıh ıazykov: Obetıýrkskıe ı mejtıýrkskıe
osnovy na glasnye. AN SSSR. Instıtýt ıazykoznanııa. – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 1974. s. 767.
Gülensoy T. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözlüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –1204 s.
TaĢ Ġ. Kutadgu Bilig‟de Söz Yapımı. –Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015. –281 s.
Aıdarov Ǵ. Orhon-Enıseı jáne kóne uıǵyr jazba eskertkіshterіnіń tіlі. – Almaty: Raýan
baspasy, 1995. –160 b.
Türkçe Sözlük. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005. –2244 s.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі, I tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Toparlı R. Harezm Türkçesi Grameri. – Erzurum: Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi, 1985. –65 s.
Hacıeminoğlu N. Harezm Türkçesi ve Grameri. – Ankara: Ġstanbul Üniversitesi Yayınları, 1997. –194 s.
Hacıeminoğlu N. Karahanlı Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996. –214 s.
Akar A. Túrkі tіlіnіń tarıhy. – Almaty: Eltanym baspasy, 2017. –232 b.
Eren H. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. – Ankara: Bizim Büro Basım Evi, 1999. –512 s.
Túımebaev J., Saǵıdolda G., Eskeeva M. Túrkі tіlderіnіń salystyrmaly-tarıhı grammatıkasy. – Almaty: Qazyǵurt baspasy, 2017. –324 b.
Türkmen Diliniň DüĢündiriĢli Sözlügi. Iki tomluk. I tom. – AĢgabat: Ylym, 2015. –542 s.
ġirin H. Eski Türk Yazıtlarında Söz Varlığı Ġncelemesi. – Ankara: Türk Dili Kurumu Yayınları, 2016. –751 s.
Tekin T. Orhon Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2016. –328 s.
Aksan D. Türkçenin Söz varlığı. – Ankara: Engin Yayınevi, 2004. –249 s.
Eraslan K. Mevlâna Sekkâkî Divanı. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999. –686 s.
Ўzbek tılınıng ızohlı lýǵatı. Ўzbekıston respýblıkasy fanlar akademııası Alısher Novoıı nomıdagı tıl va adabıѐt ınstıtýtı. – Toshkent: «Ўzbekıston mılıı entsıklopedııası» Davlat ılmıı nashrıѐtı, 2006–2008. –1502 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі, III tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «B». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 1978. s. 349.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. II tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Azerbaycan Türkçesinden Türkiye Türkçesi‟ne Büyük Sözlük. C. I. – Ġstanbul: BeĢir Yayınevi, 1999. –625 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. IX tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. XVI tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. - 742 b.
Bekjan O. Túrkі kúlbіzіk jazba eskertkіshterі tіlіnіń semıotıka-semantıkalyq negіzderі. – Almaty: Qazyǵurt baspasy, 2015. –367 b.
Drevnetıýrkskıı slovar (Redaktory V.M. Nadelıaev, D.M.Nasılov, E.R.Tenıshev, A.M.erbak). – Lenıngrad: Izdatelstvo «Naýka», Lenıngradskoe otdelenıe, 1969. s. 677.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. V tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –751 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. IX tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі
ınstıtýty, 2011. –742 b.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «Q». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka», 2000. – 261 b.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. X tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. s. 742.
Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007. –313 s.
Eraslan K. Eski Uygur Türkçesi Grameri. – Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2012. –664 s.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VIII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvy «V», «G» ı «D». – Moskva: Izdatelstvo «Naýka». 1980. s. 395.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. XII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –742 b.
Sevortıan E.V. Etımologıcheskıı slovar tıýrskıh ıazykov. Obetıýrskıe ı mejtıýrskıe osnovy na býkvý «L», «M», «N», «P», «S». – Moskva: Izdatelstvo «Vostochnaıa lıteratýra», 2003. s. 474.
Nurmahambetov Á. Bes júz bes sóz. – Almaty: Raýan, 1994. –304 b.
ArgunĢah M. Çağatay Türkçesi. – Ġstanbul: Kesit Yayınları, 2013. –381 s.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. HIV tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –798 b.
Türkmen Diliniň DüĢündiriĢli Sözlügi. Iki tomluk. II tom. – AĢgabat: Ylym, 2015. –542 s.
Qazaq ádebı tіlіnіń sózdіgі. VII tom. – Almaty: A. Baıtursynov atyndaǵy tіl bіlіmі ınstıtýty, 2011. –751 b.
